Убачыўшы, што малы не зважае на іх заклікі, яны выбралі між сабою двух найлепшых дрэвалазаў і адправілі іх на дуб.
– А я вас штыхом! – ажывіўся Стах, выстаўляючы свой кій, акуты зіхоткай бляшкай. – Па галаве дам, хто палезе!
– Штыхом?! Ну да, хлопцы, у яго нешта такое там, – перасцераглі дрэвалазаў конюхі, што ўзіраліся знізу. – Штых у яго! Не лезьце, хлопцы, у яго штых. Мы яго камянямі саб’ем, камянямі! Злазьце!
І пачалі камяні кідаць. Недзе з чвэрць гадзіны пулялі ўверх з рагаткі і проста рукамі, а Стах як сядзеў, так і сядзіць сабе: дрэва было такое высокае, што большасць камянёў нават не далятала да верхавіны.
– Хлопцы! А давайце дуба звалім, – прапанаваў хтосьці.
– Точна, звалім давайце! Ей-богу, харашо прыдумаў, – загарэліся астатнія. – Сякерамі!
Яны прынеслі сякеры і ўзяліся за дуб: бах-бах, грук-грук, шах-шах.
Смерць непазбежная, зразумеў Стах і давай зноў ратунку благаць:
– Татка, міленькі! Дзядулька! Дзядзечкі! Ратуйце мяне! Што ж вы мяне на смерць пакінулі! Ратуйце!
Каля саду ліхаманкава рыхтаваліся да канчатковай расправы: нітаўцы звальвалі ў кучу камяні, рагоўцы выкочвалі з дзядзінца і ставілі ў садзе ўздоўж плоту пустыя вуллі – па колькасці людзей, якія мелі стаць на абарону.
Тым часам дзяўчаты і падлеткі пераводзілі па насланым мосце коней, ламалі загарадзі, ездзілі па канюшыне, аўсе і іншым збожжы. У Рагі прыйшоў Судны дзень.
А сякеры заўзята білі: шах-шах, грук-грук, бах-бах.
– Матулечка Найсвяцейшая! – крычыць Стах, падымаючы вочы да неба. – Езус мілы! Ратуйце ад гадаў! Ратуйце мяне!
Ён абвёў позіркам наваколле і сам сабе не паверыў: на ўсходнім баку з лесу па сцежцы выехала каламажка. Адна, другая, трэцяя, чацвёртая…
Нітаўцы ж раптоўна атакавалі. Сталі ў шэраг, кожны пры сваёй каменнай кучы, закрычалі «ур-ра!» і давай пуляць. Камяні свісталі, стукалі і грукаталі па вуллях і гародніне. За вуллямі з каламі ў руках хаваліся рагоўцы. Некаторыя хапалі прыляцелыя камяні і гэтак жа, як пры мосце, шпурлялі назад. Сабакі яўкалі, вылі, ледзь са скуры не вылазілі ад ятры і шаленства.
А сякеры секлі нястомна: шах-шах, грук-грук, бах-бах.
Стах уперыўся ў шыхт каламажак, лічыў іх вачыма, маліў, упрошваў і падганяў. Ад нецярплівасці ўсё ў ім трэслася, дрыжала кожная жылка. Ён ведаў: хто б там ні ехаў – ён вязе ім паратунак.
– Хоць бы ўтрымацца, – шаптаў ён. – Матулечка Боска, ты іх там падгані, а гэтым гадам сякеры спыні.
Толькі, на гора, было запозна. Дуб трашчаў, хіліўся, падаў на зямлю. У Стаха перад вачыма паўстала смерць – акурат такая, якую ён на карціне нейкай бачыў: з касой. Ён заплюшчыў вочы, заткнуў вушы, перастаў дыхаць – і ляціць… Горача… пячэ ўсё цела. Цяплей за ўсё – у штоніках. Ён разумее, чаму, але не пераймаецца. Усё адно паміраць.
І тут яму здалося, што нешта задоўга ён ляціць. Набраўшыся смеласці, ён адкрыў вочы і вушы. Дуб стаяў на месцы, сякеры больш не грукалі. Каламажкі былі ўжо на павароце да загарадзі, самае большае за дзве стаі. У кожнай сядзелі мужчыны – па двое, па трое. У некаторых на грудзях зіхацелі бляхі ляснічых і тырчалі з-за плячэй рулі стрэльбаў. За імі скакала паўтара дзясятка вершнікаў. Над полем разносіўся спуджаны лямант нападнікаў:
– Леснікі! Леснікі едуць! Мечык едзе! Смалерчукі! Мечык-воўчабілетнік едзе! Уцякайма, братцы! Уцякайма, каму жыццё дарагое!
Шквал камянёў радзее, сціхае. Усе ў паніцы кідаюцца наўцёкі. Перапалох на ўсім полі пануе. Хтосьці з конюхаў намагаецца звесці сваіх коней, але большасць пра ўсё на свеце забылася.
Коннікі абганяюць каламажкі, сцяжынаю мкнуць да ракі, атачаюць злачынцаў справа і пераразаюць ім дарогу да моста. Балашэвічы са зграяй сабак утвараюць крыло з левага боку. Леснікі пераскокваюць загарадзь і ланцугом разыходзяцца ззаду па канюшыне. Узялі ў колца і пагналі, а якога мужыка дагоняць – то лупяць кіямі, джгаюць па лытках пугаю, цкуюць сабакамі і топчуць коньмі. Хацелі былі кагось з завадатараў схапіць, але тыя як прыйшлі першыя, так першыя і паўцякалі.
Стах злез з дуба і таксама кінуўся ў пагоню. Неўзабаве ён наткнуўся на дзеда, які з мажным барадачом, якога клікалі Мечык, павольна ішоў ззаду за леснікамі. Хлопчык з плачам кінуўся да іх:
– Дзеда! Я смерць з касой бачыў!
– Каго бачыў? – перапыталі абодва, спыніўшыся.
– Смерць! Я на верхавіне дуба сядзеў, а мужыцкія хлопцы яго рубалі! Зірніце во!
Мужчыны застылі як укапаныя, гледзячы то на дуб, то на хлопчыка.
– Дык ты на дубе быў? – усклікнуў Балашэвіч. – Марыя святая, ён жа ледзь стаіць. Божа мой! Пане Пятроўскі, зірні!
– Дзіва вялікае, што ён яшчэ стаіць, – дадаў Пятроўскі, убачыўшы, наколькі пасечаны камель. – Авохці, гэта ж калі б з вышыні, смаркач бы ў блін разбіўся.
– Разбіўся б дакладна. У мяне дрыжыкі па ўсім целе прайшлі. Бедны хлопча, – прытуліў унука Балашэвіч. – Якога ж страху ты нацярпеўся. Але і шчасце тваё вялікае.
– Вялікае шчасце! Як на мяне, тое знак Божы. Знак, што смаркач важным чалавекам будзе. Вось пабачыце.
– Можа быць, – згадзіўся стары, крыху падумаўшы. – Магчыма, Бог паможа наш намер споўніць. Мы думаем яго на ксяндза вучыць. Калі б не сённяшняе няшчасце, ужо гэтай восенню аддалі б яго ў Вончу.
IV. У школу
Вонча. Старажытная сяліба над самай рэчкай. Мясцовасць вышынная, палі спадзістыя, ураджайныя, амаль як слуцкія. За ракою – бяскрайнія лясы. Калісьці гэта былі вёска і двор, уласнасць аднаго з самых заможных магнатаў у Рэчы Паспалітай. Вонча была драбніцаю пасярод незлічоных вёсак у запамарочным магнацкім багацці. Але яна адрознівалася ад астатніх тым, што амаль кожнае зімы сюды зазіраў сам уласнік – з войскам на паляванне прыязджаў. Большых лясоў на ўсіх крэсах не было, і нядзіўна. Нават цяпер, калі тыя лясы за рэчкаю ўжо добра патрапаныя, амаль штозімы тут забіваюць мядзведзя (у Смалярскай пушчы), любы можа лася ці рысь пабачыць, што ўжо казаць пра даўнія часы, калі на сорак вёрстаў палянкі было не знайсці. Ох і ёсць што тут паслухаць ад старых людзей – яны вам апавядуць быліцы пра тыя гучныя зборы і ловы. Але пакінем тое, бо цяпер мусім расказваць пра час цяперашні.
Цяпер Вонча – мястэчка, такіх на крэсах шмат. Драўляныя пабудовы, вуліцы без бруку і без ходнікаў. Шмат габрэяў, крамы, рамеснікі, млын, царква, манаполька, пошта, сінагога і народная школа на чатыры класы, адзіная на трыста пяцьдзясят квадратных вёрст. Будынак – невялічкі, старасвецкі, амаль такі самы, як дыхтоўная гаспадарская хата: па адным баку – навучальны клас з нізкай столлю, па другім – настаўніцкае памяшканне з вялікай печкай пасярэдзіне, сенцамі і кладоўкай. У школе паўтараста дзяцей, падзеленых на чатыры класы ці, як іх называюць, аддзелы, і адзін настаўнік. Паводле нацыянальнасці дзеці размеркаваліся так: габрэяў – шаснаццаць адсоткаў, палякаў – дванаццаць, татараў – чатыры, а астатнія ўсе – беларусы ці стараверы. У габрэяў у мястэчку свая школа была, але некаторыя хлопцы, каб падвучыць мову, хадзілі і да расійскай. У раёне Вончы палякаў жыло шмат, а мізэрны працэнт польскіх навучэнцаў тлумачыўся тым, што былі яны раскіданыя па ўсёй шырокай ваколіцы, па хутарах і засценках, часам у глухіх, недаступных закутках. Таму ў школу дзяцей аддавалі тыя, хто не скнарнічаў і ў каго хапала на аплату кватэры дзецям у самім мястэчку і на харчаванне, а не тыя, хто да воласці не належаў і не меў пяці рублёў аддаць за навуку. Былі і іншыя прычыны, якія адпужвалі іншаверцаў ад расійскай дзяржаўнай школы.
Увосень 1911 года, калі настаўнікам у ванчанскай школе быў Міхаіл Іванавіч Грывень, Балашэвічы аддалі туды Стаха. Спачатку, пасля таго разбойніцкага нападу на Рагі, не думалі гэта рабіць, бо планавалі сабраць ураджай ды з Рагоў з’ехаць, але калі параненыя ў той бойцы як з аднаго, так і з другога боку пачалі ачуньваць, а нітаўцы, на абаранкі зарабіўшы, прыціхлі, вырашылі яшчэ на год застацца, а Стаха, каб не марнаваў часу, аддаць у Вончу. Да яе было дзевяць вёрст. Маці вельмі гэтаму працівілася, паўтараючы, што простыя людзі з навукі хлеба не ядуць, а Стах, дазнаўшыся, што ў той школе адны мужыкі, спрабаваў нават плакаць, але ніякіх выгодаў яму гэта не прынесла, і кандыдат, прыгожа ўбраны ў новы крамны гарнітур, боты, палітончык і новую шапку, панядзелкавай раніцай у канцы верасня прыехаў з бацькам на каламажцы з запрэжаным у яе Сіўкам у Вончу. Яны заехалі спачатку да стальмаха, пана Садоўскага, што жыў на вузкай вулачцы па-над рэчкай. Садоўскі быў кумам Балашэвіча.