— Прыкусі язычок! — цыкнула цётка. — Ды перахрысціся, рука не адсохне! — I першая, не ўстаючы з каленяў, замахала крыжамі на лес, на дзядзьку, на сваё абсталяванне...
I ці гэтая адвечная перасцярога памагла, ці тое, што час быў выбраны надта ўдала, абышлося ўсё шчасліва, ніхто іх больш не трывожыў, нічога не парвала; націснулі дзядзька Юлен з цёткаю Поляю чаго хацелі, а ўраніцы, праганяючы карову, расказваў дзядзька Юлен, як ён уночы «выходзіў у борню» і ўбачыў Арценя Холада, «гэтую бедную сірату»:
— Такі дождж, такая кругом сырасць, а яно, беднае, ідзе сабе некуды...
Пакуль каля апарата направа і налева жагналіся, вайсковец дабраўся да колішніх Холадавых сотак, спыніўся на мяжы, пад старой яблыняй, дастаў з дыпламата пляшку піва, ножык, халодны бяляш, хлеб з катлетаю, стоячы, паеў, за некалькі прыкладаў апаражніў і выкінуў у разору пляшку, потым пасвяціў запалкаю на гадзіннік і хуценька, подбегам, пашыбаваў у процілеглы ад вёскі бок — па поплаве, праз някошаную траву. Перабраўся, хапаючыся за лазіны, па слізкай кладцы цераз канаву і, хоць да пояса абрасіўся і ў чаравіках пішчэла і хлюпала, хвілін праз дзесяць ужо адчыняў набрынялыя вадою, перакошаныя варотцы. Прайшоў трохі краем, стараючыся не глядзець у глыб могілак, пакуль у самым кутку, у зарасніках акацыі, не натыкнуўся на металічную агароджу. ЁН намацаў іржавую зашчапку, зайшоў усярэдзіну, нагнуўся і пачаў чыркаць адсырэлымі запалкамі; урэшце адна загарэлася, асвятліўшы два чорныя крыжы і два насыпы...
Пад самым крыжам, сярод рэдкага пырніку і зялёных магільных шышакоў раслі тры буйныя, у кулак, густа-сіняга колеру кветкі — як лугавыя званкі, толькі з пляската разгорнутымі пялёсткамі і з жоўтай плямкай пасярэдзіне.
У чалавека падкасіліся ногі. Укленчыўшы на мокрай зямлі, ён сутаргава захрысціўся:
— Божа, веру ў Цябе! Раз усё праўдзіцца — значыць, ёсць нейкая сіла, значыць, і Ты ёсць, Госпадзі! I нічога не было і няма без волі Твае — веру, веру!..
Яшчэ праз колькі хвілін вырваныя з коранем, загорнутыя ў слюду кветкі ляжалі ў дыпламаце, а сам вайсковец ранейшым сваім маршрутам прабіраўся назад, за вёску — на чыгуначную станцыю.
Арценя Холада, дваццацігадовага «дзембеля», які вярнуўся з войска да стрыечнай цёткі ў мястэчка Локцевічы, чакалі непрыемныя сюрпрызы: па-першае, цётка, пасля дзесяці гадоў адзіноты, раптам надумалася ўзяць сабе прымака: здаровы, вусаты, ці то хахол, ці то пінчук, якога Холад чамусьці не залюбіў за адно толькі «ыканне»; па другае, пакойчык, дзе ён жыў да войска, таксама аказаўся заняты — рослаю, з рабаціннем на шырокім твары кватаранткаю, старэйшаю за Холада гадоў на пяць, якая тым не менш пры знаёмстве падміргнула яму.
Больш у Холада і радні асабліва блізкай не было. З чатырнаццаці гадоў, пасля смерці маткі, ён жыў у Светлагорскім інтэрнаце для сіратаў, потым — у нейкага далёкага, вада на кісялі, дзядзькі — у Кустанайскай вобласці (запомніўся толькі стэп, цесната ў хаце, пах ад халоднай грубкі і злыя дзядзыкавы дзеці, якія дражнілі яго Булькаю — у сэнсе, бульба, хоць ён гаварыў там чыста па-руску); недзе за год перад прызывам цётка нечакана прыслала ліст, што хата пустуе, яна хварэе, прыязджай і жыві колькі хочаш. ЁН прыехаў з радасцю. Цётчыная хвароба аказалася надуманаю — проста нехта яе падвучыў, што за прызыўніком можна атрымаць ад ваенкамата пэўныя льготы: цётка была добрая, але скупаватая.
У самое мястэчка ён часта ездзіў з маткаю і раней, але толькі цяпер убачыў, якое яно прыгожае і, галоўнае, сваё. Локцевічы былі невялікія і ўтульныя, яшчэ не скалечаныя мікрараённымі забудовамі, з зялёнымі дварамі і акуратнымі брукаванымі вулічкамі. У Холада з'явіўся свой пакой, нармальная, людская ежа (хоць бы тая ж бульба з гуркамі і салам, затое ўволю), з'явілася вольнасць — вольны час не прыблуды, які нудзіцца, бо нікому не патрэбен, а — хатняга чалавека.
Чытаць ён палюбіў яшчэ ў інтэрнаце, а тут, дзе не было раскірдаша і адбою ў 22.З0, глытаў кнігі запоямі, часта да раніцы. Чытаў бессістэмна, з аднолькавай цікавасцю Стэндаля, Дзікенса і паэмы Якуба Коласа, рызыкуючы нажыць г. зв. «кніжнае атупенне» — эпіізод у Шукшына, калі хлопчык звар'яцеў, чытаючы, ніякая не мастацкая выдумка.
Да абеду можна было спаць, а там — рабіць што хочаш. Холаду падабалася хадзіць локцевіцкімі вуліцамі, белымі каля платоў і ў выбоінах ад абляцелых пялёсткаў, выходзіць за горад, за недабудаваны аўтавакзал, потым — дубовым сухім лесам, пакуль вачам нечакана не адкрывалася драўляная альтанка-прыпынак і чорна-сіняя стужка асфальту. Можна было пад'ехаць аўтобусам у Мазыр, але ён не любіў гэтага гарбатага горада з бязладнай архітэктураю; лепш было, не даязджаючы прыпынку, сысці каля Прыпяці і пакупацца, пазагараць ці пакідаць донку. Вечарамі ён стаяў на локцевіцкім чыгуначным вакзале, блізка каля якога жыла цётка, і глядзеў на пасажырскія цягнікі. Адныя шыльды на вагонах прымушалі няроўна біцца сэрца: Сімферопаль — мора, Рыга — Еўропа, Кішынёў — віно, памідоры, Ленінград — культура, Мінск — невядома што, радзіма... Ні ў адным з гэтых гарадоў ён ні разу не быў, нават праездам.
Цудоўнае было тое лета, а восень — яшчэ лепшая. Цётцы праз знаёмых удалося ўладкаваць Холада на паўстаўкі на працу — бетоншчыкам. ЁН з радасцю цягаў славутым «стаханаўскім пялёсткам» пахкі бетон, запаўняючы лабірынт апалубкі, ведаючы, што гэта — часова. Добра было на перакурах выціраць з лоба пот, дрыготкімі пальцамі размінаць цыгарэціну і ў душы, пасля працы, халаднаватымі струменямі змываць з цела бруд і стомленасць. З'явіўся ў брыгадзе і сябар — старэйшы за Холада ледзь не ўдвая, але яшчэ нежанаты, Лёня Навумаў. Калі-нікалі, вечарамі, яны пачалі хадзіць на дыскатэку.
Холада цягнула ў гэтае новае жыццё, як сасмяглага, спацелага чалавека душным днём цягне купацца, але рака была незнаёмая, і ён уваходзіў у яе пакрысе, спрабуючы нагамі дно. Сапраўды, хутка ён натыкнуўся на падонны корч. ЁН, у параўнанні з мясцовай дыскатэчнай публікай, быў проста жахліва — інакш не скажаш — апрануты. Нават калі танец быў агульны, у крузе (на пачатку васьмідзесятых была такая мода), дзяўчаты стараліся не стаць з ім побач. Яшчэ маглі сысці за нешта купленыя кустанайскім сваяком украінскія джынсы за трыццаць рублёў, з бляшкай, на якой так і было напісана — «Джынсы», але пінжак, сіні інтэрнатаўскі пінжак з металічнымі выпуклымі гузікамі, пра які назіральны Навумаў сказаў: «Ты нагадваеш у ім Аркашку, што бычкі на вакзале збірае».
Да зімы Холад сабраў грошай і купіў світэр і сапраўдныя джынсы, але на дыскатэкі больш не хадзіў. Асталіся ад тых паходаў толькі невядомая трывога ды дзявочыя нафарбаваныя тварыкі ў разнаколерны святле люстранога шара.
ЁН вярнуўся да кніг, запісаўся ў чытальную залу. Нейкія спакойныя, утульныя трапляліся кнігі, падабалася глухаватая цішыня, падабалася новая загадчыца чытальні, кірпатая, з белым невялікім «хвастом». Ад яе веяла студэнцкім жыццём, вялікім горадам і жаночым вопытам. Ёй было дваццаць чатыры, а Холаду — семнаццаць.
I гэтай зімою, разам з пакупкаю новых — з рук, вядома, джынсаў, здарылася дзіва. Загадчыца, Тома яе звалі, жыла на кватэры ў адзіным пакуль у Локцевічах мікрараёне. Яна баялася адна хадзіць у цемры дадому. I неяк папрасіла Холада яе правесці. Патрыярхалыныя законы мястэчка былі непарушныя — параў не чапаць. I яны хадзілі смела, напрасткі, самымі цёмнымі завулкамі, сустракаючы самыя розныя камланп, але іх не чапалі нават словам.
Розніца паміж імі была толькі ў гадах, а ўсё іншае было як і заўсёды ў такіх выпадках.
Пад ліхтаром на сінтэтычным кучаравым каўняры яе балгарскага кажушка зіхацела шэрань; потым пачаліся пацалункі і розныя пяшчотныя словы.
Увесну, першым прызыва, ён пайшоў служыць, і Тома цалавала яго пры ўсіх перад тым, як яму сядаць у аўтобус.
Яшчэ праз год яна перастала адказваць на яго лісты.