Кәшфи бу хәлне карап тора алмады, кайтып китте.
Ике-өч сәгатьтән соң Асия җиңги, эче пошып, Абдулларга килде. Ишегалдын көйгән йон, көйгән кыл исе баскан, хуҗа хатын табада бавыр кыздырган, өстәлдә бер шешә тора иде. Асия җиңги имәнеп китте: өстәл янында утырган Тависның борыны ике күз турысыннан кечкенә мендәр кадәр чүпрәк белән капланган, аннан кан саркып чыккан, маңгае шешкән, ике кулы кан иде. Шулай да кулында стакан. Асия җиңги куркудан кычкырып җибәрде һәм Кәшфине алырга йөгерде. Кәшфи дә озак тормады, «Москвич»ы белән килде дә, Тависны утыртып, район үзәгенә, больницага чапты.
Тавис больницада бер атна ятып кайтты. Аның борынын ике җирдән теккәннәр, бите тартылган, ямьсезләнеп калган иде.
Кайткан көнне урамда гел дулады.
Фәлән итим! Йөрәген кисәм мин аның. Шунда бит бер миллиметр гына калган күзгә. Ни тамаша, шулай ярыймыни?! Йөрәген кисәм әле мин аның. Чулак дисәң чулак шул. Чүт мине суймады, дуңгыз урынына.
Шулай дулаганда, тыкрыктан Чулак Абдул килеп чыкты. Кулында бозау эчерә торган чиләк иде. Тавис мондый кинәт очрашуга әзер түгел икән, тәмәкесен ташлап үкчәсе белән басты да кычкырды:
Исәнмме-се-ес, Габдулла абый
Ә-ә, кайттыңмыни? Син икәнсең әле
Чулак Абдул туктап торасы итмәде. Аннары Тавис урамнан җырлап узды:
Ул көнне Тавис көне буе печәнлек, утын әрдәнәсе тирәсендә йөрде, ләкин нәтиҗәсе чыкмады. Аннан, чалгы алып, бәрәңге сабагы чабарга чыкты. Сабак бик калын иде, Тавис аны рәттән чапмады: әле бер төшен, әле икенче төшен кыргалап йөрде, йөри торгач, бәхет басты: чалгы борыны зың итеп эт эчәгесе астындагы флягага барып бәрелде.
Тавис шатлыклы дулады.
Ну бу безнең хуҗалыкны да әйтерием инде. Бер эш эшлим дисәң матавык чыга. Кара инде бу безобразияне, кара инде моны. Юк, булмады, әти дә үз урынында тора алмады. Җыен чүпрәк баш үстереп. Кыз баладан кем игелек күргән? Ватан сакчылары үстерәсе урында
Фляганың язмышы ул көнне хәл ителде. Тависның кәефе әйбәт иде. Ул моторлы пычкысын сүтәргә кереште. Үзе гел борын астыннан гына шыңшыды:
Икенче көнне Тавис, моторлы пычкысын Чулак Абдулга сатып, авылдан китәргә әзерләнде. Әйтте:
Сез не думайте, минем анда барысы да бар. Хатын да, квартирам да бар. Минеме? Һи-и-и Любей урынга бишкуллап алалар.
Капчык, ашау әйберләре инде әзер иде, Тавис әллә нәрсәсенә тагын бер кич кунарга булды. Ул көнне болытлар Гәр Хутор өстенә төшәм-төшәм дип мөлдерәп йөрделәр, шулай да яңгыр яумады. Ял көне иде, Асия җиңги таба ризыгы пешерде, Кәшфи дә, ихтимал, үз гомерендә беренче тапкыр ял көне итеп эшкә бармады. Кызлар нигәдер кайтмый калганнар иде, шуңа күрә йортта ниндидер бер ятимлек, моңсулык хөкем сөрде. Кәшфи, капка төбенә чыгып, әллә ничә тапкыр тыңлап керде: кырдан тракторның тигез гөрелдәгәне ишетелә. Трактор аннан башка эшли. Кәшфинең күңеле тулы. Ул йортка кереп китте. Ләкин бераздан тагын йөгереп чыкты. Колагына ниндидер сәер тавыш ишетелде. Чыкса, авыл өстеннән, җай гына канат сирпеп, торналар китеп бара иде. Һай, көзнең шул моңсу көннәре! Торналар, бәгырь өзеп, күк астын моңга күмделәр:
Тор-рыл-лыйк! Торыл-лыйк!
Кәшфи күккә карады. Аның да гомере әнә шул торналар киткән кебек китеп бара сыман тоелды. Менә аны комбайннан алдылар, мастерской хуҗасы иттеләр.
Синең тәҗрибәң анда кирәк, диде Ахияр. Кыр шартларында эшләргә яшьләр дә бетмәгән.
Бу инде син картайдың, туздың дигән сүз. Әйе, дөнья Кәшфине байтак туздырды. Күрәсең, аз гына туктап алырга, капремонт ясарга кирәктер. Подшипникларны тартырга, поршеннарны юарга, цилиндрларның зазорларын тикшереп чыгарга кирәктер. Ә торналар безнең якны авыр җыр белән ташлап китәләр:
Тор-рыл-лыйк! Тор-рыл-лыйк!
Шулай моңланып тора иде Кәшфи. Кинәт күк йөзендә гөрселдәгән тавыш ишетелде. Күк йөзеннән түбән генә шуып барган линейка сынды, бөгелде. Торналар арасында ыгы-зыгы башланды, нәкъ шул мизгелдә бер торна авыр кагынып буталды да авыл читенә, яшен уты көйдергән карт каенга таба мәтәлә-кадала төшә башлады. Унике йортның уникесеннән дә халык чыгып урамга, ындыр артына чабышты, кычкырыштылар, шауладылар. Бераздан барысы да торна төшкән якка таба йөгерештеләр. Алар арасында Кәшфи дә бар иде. Халык җыелганда, карт каеннан читтәрәк алабута, билчән, тигәнәк баскан чокырда, зәңгәр-көмеш йоннарын очырып, иләмсез бер җан иясе тыпырчынып ята, озын аякларын, канатларын бәргәли, бөгәрләнә, мәтәлә иде. Бу торна икән.
Халык бер сүз дәшмәде. Барысы да Кәшфигә карадылар. Кәшфи мондый игътибарга ияләнгән иде, гаҗәпләнмәде. Авыл халкы кыен минутта аңа гомер буе киңәш-табышка килде. Кәшфи әллә ничә срок район советы депутаты булды, райком әгъзасы булды, гел дәрәҗәдә йөрде. Монда да халык аннан җавап көтте кебек, әмма беркем дә берни сорамады. Кәшфи гаҗәпләнеп як-якка борылды һәм тынсыз калды: кое бурасы янында тәмәке тартып торган Тависның җилкәсендә ау мылтыгы иде.
Торналар тагын бер сызыкка тезелделәр дә юл алдылар. Тик бер торна аларга иярмәде. Анысы йөрәк өзгеч тавыш белән авыл өстеннән бер әйләнде, биш әйләнде. Авыл кара кайгыга батты. Бераздан болытлар да сирәгәйде, күк аязды. Халык та таралды. Теге ялгыз торна исә, болытлар таралгач, күк гөмбәзенә үк күтәрелде һәм авыл өстендә бөтерелде. Инде аның тавышы бик җете колаклы кешегә генә ишетелә иде.
Иртәгесен иртүк Тавис юлга чыгып китте. Капчыкка салып алып кайткан торнаны әнисе йолыкмады да, пешермәде дә.
Тавис чыгып киткәч тә, Кәшфи, абзар артына зур чокыр казып, торнаны күмде.
Авыр, бик авыр иде аңа
XI
Дуңгыз итен сатарга Чулак Абдул карчыгы белән бергә барды. Шәһәр базарында халык мал таный: гел майдан гына торган ит арасыннан моны тиз танып алдылар. Төш вакытында Чулак Абдулның куен кесәсенә дүрт йөз сиксән сум акча эһ тә итмичә кереп урнашты. Төштән соңгы поезд белән кайтып та киттеләр. Мондый зур акча Абдулны яшәртеп җибәргән иде, һәм ул, жәлт кенә бер унлыкны чыгарып, шофёрлар арасында йөрде. Зур кузовлы йөк машинасының кабинасында урын булмады: шофёр янында кызмача иптәше дә бар иде. Унлыкка шул кызыкты, шофёрны шул күндерде. Өстән салкын яңгыр явып торды, җитмәсә, авылга биш-алты чакрым гына калгач, машина батты. Көрәкләр белән казып, агач ботаклары салып алга-артка биреп карадылар машина тирәнгәрәк утыра гына барды. Шофёр берөзлексез сүгенде:
Фәләнем диде ул, ике сүзнең берендә. Синең ун тәңкәң аркасында монда. Йә, нәрсә катып торасың, казы арт ягын тәгәрмәчнең
Чулак Абдул зур газап белән балчык казыды, пычракка батты, юешләнде. Тәгәрмәч, выжылдап әйләнгән саен, аның бите-башына пычрак сипте. Шофёр һаман сүгенде.
Һи-и-и, фәлән Ун тәңкә бирәм дигән була бит. Менә хәзер нишлим мин ул ун тәңкәң белән синең? Ярарые ул ике унлык булса
Абдул ике унлыкка риза булгач кына, машина баткан җиреннән чыкты. Кузовка менгәндә, Абдулны хатыны танымады: моның кадәр балчыкка морҗачының да буялганы юк иде. Хәер, Абдул да хатынын чак таныды: бичара, туңудан зәңгәрләнгән, битенә ак йоннар чыккан иде.
Алар салкын өйләренә кайтып керделәр. Аһ-ваһ итеп мич яктылар, җылынган сыман булып йокыга яттылар. Әмма икесе дә бик нык чирләгәннәр иде.
Иртәгесен чәй куярга Абдул үзе торды. Ыңгыр-шыңгыр килеп йөрде, тагын килеп ятты. Өстәл өсте тулы акча: унлыклар, бишлекләр, егерме бишлекләр иде. Тик аларга карап шатланып кына булмады.
Алар икесе дә бу дөньяга мәңгегә тормаска дип ятканнар иде.
Кышның кырык градуслы салкын бер көнендә Абдулның карчыгы үлде. Кәшфи өй саен кереп, кеше җыеп йөрде, зиратның бер почмагын көрәп, ут яктылар, җирнең туңын эреттеләр.
Чулак Абдул салкын өендә ялгыз калды. Асия җиңги, Кәшфи, кызлары кыш буе аны карадылар. Чулак Абдул аларга рәхмәт тә әйтмәде, үз хәленнән зарланмады да. Хәзер аңа үзенең үткән юлы турында бераз гына уйланырга мөмкинлек бар иде.