Оркестр, курай «Казан сөлгесе» көен уйный.
Кара, эшеңдә бул!
Ильяс. Миңа әнә тегесе ошый.
Мөршидә. Күз карашларыннан башым әйләнә башлады. Бу ул үзе булырга кирәк. Бигрәк тә чибәр мәхдүм икән.
Саҗидә. Ул, ул… Каһәр генә суккан икән, үзе булган икән. Мөршидә, әнкәй Казан сөлгесен хәзер үк алып кайт диде бит сиңа. Нигә монда катып торасың?
Мөршидә. Ярый, апа, хәзер алып кайтырмын.
Оркестр «Казан сөлгесе» көен уйный.
Ильяс.
Һаваларда тилгән, ай, очадыр.
Урын, урын сайлый кунарга.
Мөршидә.
Чит илләрдән килгән, матур, тилгән
Урын табар микән илләрдә?
Саҗидә.
Курайларда уйнап, букча тагып,
Кайдан килдең, егет, безгә син?
Ильяс.
Мәдрәсәләр күргән мин булырмын.
Китап, Коръән укып мин үстем.
Мөршидә.
Алдамасаң мине, чибәр егет,
Ачармын мин йөрәккәемне.
Ильяс.
Канатлар куеп очып килдем,
Сине, бәгырем, сине күрергә…
Егетләр, кызлар таралалар.
Саҗидә. Мөршидә, сиңа монда ни калган? Бар, хәзер Казан сөлгесен өйгә илт. Әнкәй башыңны ашар.
Мөршидә. Мин ялгыз кайтырга куркам, үзең илт!
Саҗидә. Юк, син илт!
Мөршидә. Юк, син илт!
Саҗидә. Син илт!
Мөршидә. Син илт!
Саҗидә.
Мөршидә.
Яраттым шул Казан шәкертен.
Оркестр «Казан сөлгесе» көен уйный.
Ильяс.
Саҗидә. Аһ, харап булдык! Каравылчы килә…
Мөршидә. Качыйк, качыйк…
Саҗидә капкадан чыгып китә.
Ильяс. Әйдә, әйдә мәчеткә!..
Мәчеткә керәләр.
Пәрдә төшә.
Өченче пәрдә
Икенче пәрдәдәге күренеш. Әсма, Саҗидә керәләр.
I күренеш
Әсма, Саҗидә.
Әсма. Йа Ходай, монда да юк. Йөрмәгән җирем калмады. Су буенда да юк, ындыр артында да юк, таллар арасында да юк. Әллә икесен бергә урлап киткәннәр инде? Үзе генә булса бер хәл иде. Казан сөлгем әрәм булды лабаса. Җеназам өстенә ябарлык бер нәрсәм булды, дип шатланган идем. Насыйп булмаган, күрәсең. Син, апа башың белән, нәрсә генә карап тордың, аңгыра тавык!
Саҗидә. Өйгә кайтыйк дип никадәр ялындым, ә ул…
Әсма. Ичмаса, Казан сөлгесен генә алып кайту кирәк иде. Аталарына ни җавап бирермен? Ил күзенә ни йөзебез белән күренербез? Күрәчәкләремә каршы балалар үстергәнмен икән!
Саҗидә. Әнкәй, күпер астын карыйк, шунда утырмыйлар микән?
Әсма. Булмас, булмас. Тәгаен, урлап алып киткәннәрдер. Таң да атты, көтү дә чыккан. Бөтен дөньяга адәм мәсхәрәсе итте бу кыз бала.
Оркестр, курай уйный. Көтү тавышы. Әтәчләр кычкыра.
II күренеш
Ильяс, Мөршидә.
Ильяс.
Мөршидә.
(Елый.)
Ильяс.
Мөршидә.
Мөршидә. Аһ, харап булдык, җаным, харап булдык! Әткәй намазга да килә. Урамга көтү дә чыккан. Кая гына барыйк? Тотылдык, хур булдык!..
Ильяс. Әйдә, җаным, бире. Менә шунда картларның намаздан чыкканын көтеп торырбыз.
III күренеш
Шулар ук, мөәззин һәм картлар.
Музыка.
Мөәззин.
Картлар.
Оркестр уйный. Азан әйтәләр. Пауза.
Мөршидә. Харап кына булдым, харап булдым!..
Ильяс. Нәрсә булды, нәрсә бар?
Мөршидә. Харап кына булдым, ай, харап булдым!..
Ильяс. Нәрсә, нәрсә? Әллә…
Мөршидә. Харап булдым, дим, харап булдым!..
Ильяс. Нәрсә харап булдың, ни бар?
Мөршидә. Калды бит, калды.
Ильяс. Нәрсә калды?
Мөршидә. Калды, калды Казан сөлгесе!..
Ильяс. Кая?!
Мөршидә. Анда.
Ильяс. Ә!..
Оркестр «Казан сөлгесе» көен уйный.
Мөршидә.
Ильяс.
Мөршидә.
Ильяс.
Ильяс, Мөршидә.
IV күренеш
Мөршидә, Ильяс, картлар.
Оркестр «Бәдәвам» көен уйный.
Картлар.
Оркестр «Казан сөлгесе» көен уйный.
Мөәззин.
Мөршидә.
Ильяс.
Халык.
Халык керә.
Мөршидә, Ильяс.
Халык.
Мөршидә.
Халык.
Ильяс.
(Капчыкка сала.)
Халык.
Мөәззин. Җәмәгать! Бу сөлгенең мәчеткә керүе тикмәгә түгел. Бер хикмәт булырга кирәк монда.
1 кода. Хикмәт бар, хикмәт бар!
2 кода. Зур хикмәт бар монда, бик зур!
Мөәззин. Җеннәр алып кермәдеме икән анда?
1 кода. Җендер, җендер!
2 кода. Тәгаен җендер.
Мөәззин. Картлар! Моның хикмәтен хәзрәттән сорарга кирәк. Фәтвасын ул тапсын.
1 кода. Сорыйбыз, сорыйбыз!..
2 кода. Фәтвасын хәзрәт тапсын.
Хәзрәт. Ие, ягъни мәсәлән, фараз кылдык, хуш… бу инде, мәсәлән, хуш, бинабәрин[9], ие, фаразан, мәсәлән, бу инде хуш… сөлге!
1 кода. Дөрес, дөрес.
2 кода. Ие, сөлге.
Хәзрәт. Бу инде, фаразан, ягъни мәсәлән, ие, хуш… Казан сөлгесе!
1 кода. Дөрес, дөрес.
2 кода. Ие, Казан сөлгесе.
Хәзрәт. Ие, хуш, ягъни мәсәлән, фараз кылдык, бу инде, фаразан, җен эше.
1 кода. Дөрес, дөрес.
2 кода. Тәгаен җен эше.
Хәзрәт. Фаразан, бу нәрсәгә мулладан башкага кагылырга ярамый.
Мөәззин. Мөәззингә дә дөрес, дигән китап.
Хәзрәт. Хуш, фаразан, моның серләренә дучар булырга кирәк. Җеннән, фаразан, кәҗә тәкәсе исе килер, дигән китап. Шуның өчен, фаразан, иснәп карарга кирәк. (Ятып исниләр.) Хуш, ягъни мәсәлән, ие, хуш, фараз кылдык, җенне эзләргә кирәк.
1 кода. Дөрес, дөрес.
2 кода. Эзләргә кирәк, эзләргә кирәк. (Эзлиләр.)
Мөәззин. Менә ул! Тотарга кирәк, тотарга кирәк. Алдан хәзрәт, хәзрәт барсын.
Хәзрәт. Ягъни мәсәлән, фараз кылдык, ие, хуш, бинабәрин, бездән булмас. Безнең, фаразан, тәһарәтебез шөбһәле хәзер. Фараз кылдык, мөәззин барсын.
1 кода. Дөрес, Дөрес.
2 кода. Мөәззин барсын.
Мөәззин. Юк, җәмәгать, бездән булмас. Аның өчен минем тәһарәтем кичәге шул. Ягъни мәсәлән, иске. Яңа тәһарәтле кеше бару кирәк.
Ильяс. Картлар! Бу җен түгел. Бу – урман арты боярының көтүчесе…
1 кода. Алай…
Мөәззин. Син, хәшәп, ахмак! Ни эшләп монда утырасың, халыкны куркытып? Бар, бар, юлыңда бул!.. Йә, ни эшләп катып торасың? Тукта, тукта, ни эшкә монда килдең? Ә?
Ильяс. Кәҗәләребез югалган иде. Шуларны эзләп килгән идем. Төнгә калгач кайтырга курыктым да шунда кундым.
Мөәззин. Соң кәҗәләреңне таптыңмы?
Ильяс. Берсен таптым.
Мөәззин. Шунда кундым, дисеңме?
Ильяс. Әйе.
Мөәззин. Төнлә мәчеттә җеннәр йөргәнне ишеттеңме?
Ильяс. Ишеттем.
Xалык. Ә, ә, ә!!
Ильяс. Ишеттем, дим. Төн буенча шау килделәр.
Мөәззин. Әйттем бит, җен эше дип. Син аларны монда алып килгәнсеңдер әле. Моңарчы, Аллага шөкер, тыныч иде. Ярый, ярый, бар, юлыңда бул!
1 кода.
2
Бар, бар!
Ильяс капчыгын күтәреп китә башлый. Капчык ертыла. Мөршидәнең аяклары салынып төшә.
Мөәззин. Тукта әле, бу нәрсә?
Ильяс. Кәҗә.
Мөәззин. Ә?!
Ильяс. Кәҗә, дим.
Мөәззин. Кая, кая?
Әсма керә.
Әсма. Кая, сөлгем табылган, ди. Кая, кая? Ә менә ул, Казан сөлгем!
Мөәззин. Аһ, адәм хурлыклары, ил корткычлары! Менә сезнең аркагызда яңгыр да яумый, игеннәр булмый. Терлек-туар кырыла. Бәйләгез үзләрен!
2 кода. Бәйләгез, бәйлә! (Бәйлиләр.)
1 кода. Бир кирәкләрен! (Ян-якка тарткалыйлар.)
Мөәззин. Кара аны, җүнсезләр, хәшәпләнергә нинди урын тапканнар. Бирегез кирәкләрен!
Әсма. Әтәч! Тотылганнар. Кем кызы икән? Күлмәге минем Мөршидәм күлмәге төсле үк.
Мөәззин. Син, син, чуваш башың белән, безнең мөселман кызларын, фаразан… ядәч! Чәче купты! Чәче купты!..
1 кода. Бирегез кирәкләрен!.. (Чишендерәләр.)
Оркестр «Казан сөлгесе» көен уйный.
Ильяс, Мөршидә.
Халык.
Мөршидә, Ильяс.
Халык.
Хәзрәт. Җәмәгать, фараз кылдык, ягъни мәсәлән, бу эш – бик зур эш. Боларны шәригать буенча, фаразан, хөкем итәргә кирәк.
Ибраһим. Нинди хөкем тагын? Кыйнап үтерергә дә, вәссәлам! Җәмәгать, фараз кылдык.
Салих. Картлар, боларның гөнаһлары бик зур. Хәзрәт әйткәнчә, шәригать буенча хөкем итәргә кирәк. Минемчә, боларны без шул агачларга бәйләп, иртәгә кадәр шунда калдырырга кирәк.
Мөәззин. Качып китсәләр нишләрбез?
Салих. Сакчы куярбыз. Сакчы булгач кача алмаслар.
Хәзрәт. Фаразан, ягъни мәсәлән, хуш, шул агачларга иртәгә кадәр, фаразан, бәйләп кую – мәслихәт.
1 кода. Бәйлибез, бәйлибез!.. (Бәйлиләр.)
2 кода. Бәйләргә, бәйләргә.
Мөәззин. Староста, десятник, үрәдниккә хәбәр итәргә кирәк.
1 кода.
2 кода.
Шулай кирәк, шулай кирәк.
Оркестр «Әпипә» көен уйный.
Мөәззин.
Халык.
Пәрдә төшә.
Дүртенче пәрдә
Өченче пәрдәдәге күренеш.
I күренеш
Оркестр «Казан сөлгесе» көен уйный.
Ильяс, Мөршидә.
Сандугачлар килеп канат кагып
Сайрамаслар инде таңнарда…
Каф тавыннан якты кояш чыгып
Нурларын чәчә алмас юлларга.
Ильяс.
Сулар агар, ташып дулкын-дулкын,
Дулкыннарда йөзеп кем үтәр?
Мөршидә.
Мәхдүм башың белән тоткын булдың,
Илләреңә хәбәр кем итәр?
II күренеш
Шулар ук, Ибраһим, Салих.
Салих. Нихәл, Ибраһим абый? Бу яхшыдан яман туган нәрсәләрне качырмадыңмы?
Ибраһим. Бер эләккәч ычкындыру юк инде ул.
Салих. Кызы кем икән, танымадыңмы?