Ибраһим. Менә таң аткач, җыен алдында кем икәнлеге беленер. Тик менә мөәззиннең хатыны белән кызы төн буенча тынычлык бирмәделәр. Ничә мәртәбә куып җибәрдем үзләрен. Менә синдә, шәкерт, теге беркөнге шикелле йокыдан эчә торган нәрсәң булса, анасы ярар иде.
Салих. Нәрсә соң ул алай?
Ибраһим. Теге фәрештә бармагы дисезме әле – фифирус.
Салих. Кеше күрер бит.
Ибраһим. Мин җиң эченә тыгып кына, менә болай гына.
Салих. Янымда юк.
Ибраһим. Өйдә бармы?
Салих. Бар. Иренмәсәң, барып алып кил.
Ибраһим. Каян табармын мин аны?
Салих. Ападан сорарсың. Тәрәзә башында дисәң табып бирер.
Ибраһим. Ә боларны нишлибез соң? Качарлар бит.
Салих. Син килгәнче, мин каравыллап торырмын. Тизрәк кил. Минем намазга кадәр хәзрәткә барасым бар.
Ибраһим. Очып кына килермен. Кара аны, шәкерт, кача-нитә башласалар, шул күсәк белән башларына бәр. Староста үзе шулай диде.
Салих. Ярый, ярый. Бар тизрәк бул. Шырпысын да онытма!
Ибраһим. Тәрәзә башында, дисеңме?
Салих. Әйе.
Ибраһим. Яхшы карый күр үзләрен! (Чыга.)
Салих. Йә, бар! (Ильяс белән Мөршидә янына килә.) Йә күгәрченнәр, эшләр начар бит: намаздан чыгуга, хәзрәтләр, картлар халык алдында сезне хөкем итәчәкләр, ә ул хөкемнең нәтиҗәсе нәрсә буласы үзегезгә мәгълүм инде. Йә, әйдәгез, миңа булышыгыз!
Ильяс. Әйдә, качыйк тизрәк!
Салих. Ярамый. Ул чагында мине харап итәсез. Аннан урамнарда, тирә-якларда каравыллар куелган. Үзегез дә инде, мәчеттән башка җир таба алмагансыз. Син, Ильяс, чишен, хәзер чишен!
Ильяс. Нәрсә?
Салих. Күп шапырдама, чишен дигәч чишен! Ә син, Мөршидә туташ, менә бу бүрәнәгә шушы күлмәкне киерт!.. Тизрәк маташыгыз! Менә шулай, менә шулай… Яулыгыгызны башына ябыгыз! Менә шулай… Тизрәк маташыгыз!.. Чү… киләләр!.. Качыгыз! Манарага! Манарага!.. Качыгыз!
Ильяс белән Мөршидә качалар.
III күренеш
Салих, Ибраһим, халык.
Ибраһим (йөгереп кереп). Картлар намазга киләләр… Кая, бир күсәкне!
Оркестр «Тәкый гаҗәп» көен уйный.
Намаз халкы.
Һәр мөэмин хак мөселманның җилкәсендә
Кырык бер фарыз, җитмеш җиде сөннәт булыр, дигән.
Дәхи аның бишмәтенең кесәсендә.
Чүпрәге йөрер, дигән имди. Әптч! Ху-ху-ху-тфү!..
Салих. Мөәззин бабай, мәшәкатьләнеп манарага менеп азан әйтмә, мин азан әйттем инде.
Мөәззин. Бәрәкалла, шәкерт, бәрәкалла!
Староста. Ибраһим энем, халык килсә, безнең намаздан чыкканны көтсеннәр. Бу оятсызларга хөкем булачак. (Мәчеткә керә.)
IV күренеш
Ибраһим. Ярый, Саттар агай. (Карачкыларга карап.) Менә, җүнсезләр, үзегезгә хәзер хөкем булыр. Ни йөзегез белән картлар алдында торырсыз? (Егеткә төртеп.) Синең инде иманың да, оятың да юк. Син чуваш инде. (Кызга.) Ә син, мөселман башың белән, чуваштан башка кеше таба алмадыңмы, җүнсез! Әнә күрәсез, яхшы кешеләр намаз укыйлар. Аллага гыйбадәт кылалар. Ә сез монда, агач төсле, катып торасыз, йә, әйтегез әле, ни йөз белән картларга күренмәкче буласыз? Йә, хуш, ни йөзегез белән муллалар, картлар алдында басып торырсыз, дим! И имансыз, мордар кяферләр! Син нигә аны безнең мәчеткә алып кердең? Нигә үзеңнең чиркәвеңә алып бармадың, ә? (Төртеп.) Һи, бүкән, сүз кайтарырга телең бармыймыни? Бармас шул. Ә син атаң-анаң алдында ни йөз белән торырсың? Кардәш-ыруларыңа ничек күренерсең? Сине бит хәзер чорт та кияүгә алмас.
V күренеш
Ибраһим һәм Салих.
Салих. Әйе, әйе, сине хәзер чорт та үзенә хатын итеп алмас. Синең ише имансыз агачлар урманда азмыни?
Халык җыела.
Ибраһим. Бусы оятыннан бөтенләй телдән калган.
Салих. Ә син, агач бүкән, нигә сөйләшмисең?
Ибраһим. Ә менә монысы нәкъ карачкы, катып тора. Җүнсез булса да, оят бар икән әле үзендә.
Салих. Егетләр! Хәзрәтләргә, картларга урындыклар кирәк булыр. Хәзер монда менә бу агачларга хөкем була. Тиз генә алып килегез әле.
Берничәсе чыга.
Ибраһим. Һи, җүнсезләр, йөзләрен яшергән булганнар. Алай оялырлык булгач эшләмиләр аны!
Оркестр «Кәҗә бәете» көен уйный.
Салих. Тавышланма. Хәзрәтләр чыгалар.
VI күренеш
Әүвәлгеләр һәм картлар.
Намаз халкы.
Иртә намаз укыганга ахирәттә
Чибәр-чибәр эһем, эһем булыр, дигән.
Бик елмаеп ул ятачак, ди, зур оҗмахта,
Мәшанчылар шулай дигән инде, эһем, тфү!..
Староста. Җәмәгать! Таралмагыз. Менә бу уйнашчы азгыннарга хөкем була. Ә менә урындыклар да булган. Кая, менә шунда куегыз. И Галиулла, кәгазь, караң кая? Йә, хәзрәтләр, утырышыгыз! Картлар, кодалар, сез дә утырыгыз. Үрәдникнең базарга барасы бар икән, эшне башкарырга хәзрәтләр белән миңа тапшырды.
Утыралар, Староста медален кия.
Хәзрәт. Ягъни мәсәлән, инде фараз кылдык, бинабәрин, хуш, хөкемне шәргъ[11] шәрифчә, фаразан, кылабыз инде. Шуның өчен, фаразан, мәгъюбәнең[12] ир хатынымы, толмы яки кызмы икәнлеген, фаразан, безгә белергә кирәк.
Староста. Ибраһим, бу җүнсез – хатынмы, кызмы?
Ибраһим. Белә алмадым, Саттар агай.
Староста. Әллә тол хатынмы икән?
Ибраһим. Белә алмадым.
Хәзрәт. Ягъни мәсәлән инде, фаразан, үзеннән сорарга кирәк була инде.
Староста. Ибраһим, ул җүнсезнең кызмы, хатынмы икәнлеген тиз генә белеп кил әле.
Ибраһим. Бездән булмас, Саттар агай, аның өчен…
Мөәззин. Кем, шәкерт, бар әле, кая әле, шәкерт, теге чүпрәк башның кызмы, хатынмы икәнлеген барып белеп кил әле.
Салих. Хәзрәтләр, картлар рөхсәт итсәләр, мөмкин.
Картлар. Рөхсәт, рөхсәт!
Кода (барып). Әй син, чүпрәк баш, ир хатынымы син, толмы, әллә кызмы?.. Хәзрәтләр сорыйлар. Шунсыз булмый, ди.
Хәзрәт. Ие, ие, фаразан, ансыз һич булмый инде. Шәргъ шәриф бит, ахрысы, фаразан, белергә куша инде.
Кода. Йә, әйт инде. Хәзрәтләрне көттермә. Йә, әйт инде, әйт!
Мөәззин (барып). Йә, әйт, хәшәп! Кызмы, хатынмы? Йә, йә, оялма!.. Оялма, хәшәп!
Хәзрәт. Фаразан, ягъни мәсәлән, көчләмәгез. Сөкүт[13] фаразан, ризалык галәмәте инде. Ягъни мәсәлән, шәрган[14], фаразан, никахсыз хатын була инде.
Староста. Әллә син, җүнсез, телеңне йоттыңмы?
Хәзрәт. Кем, Саттар, көчләмәгез. Мондый вакыйгаларда, фаразан, төрле хәлләр була ул. Бәлки, Хак Тәбарәкә вә Тәгалә телен алгандыр. Менә, фаразан, китапларның әйтүләренә караганда, шундый, фаразан, бинабәрин, хуш, фаразан, шундый эшләр вакытында Бохараи шәрифтә гаҗәп, фаразан, хәлләр булган. Шәйхан Габделсыгырхан заманында, фаразан, шуның шикелле бер иркәк белән бер хатын уйнаш кылып тотылган булганнар, фаразан, ягъни мәсәлән, шул гөнаһкярлар, фаразан, хөкем алдында, фаразан, Аллаһы Тәгаләнең кодрәте белән, хуш, фаразан, ташка әверелгәннәр.
Картлар. Кара син аны, ташка, диең, ә?
Мөәззин. Ташка әверелү эшмени. Шуның шикелле хәзрәти Исхак заманында уйнашчыларның берсе ишәккә, берсе тәвәгә әверелгән дигән сүзләр дә бар китапларда. Аның өчен бу гөнаһ – гөнаһларның иң әшәкесе. Хәшәбе инде. Шуның шикелле, бу хәшәпләрне дә Аллаһы Тәгалә хәзрәте, хәзрәт әйткәнчә, ни эшләргә дә кодрәте бар. Ташка түгел, агачка әйләнүләре дә мөмкин!
Староста. Ибраһим, син саклаган чакта, телләре бар идеме?
Ибраһим. Күрмәдем.
Староста. Бар әле, чувашның теле урынында микән? Кара әле.
Мөәззин. Ә, кем, Ибраһим, фаразан, кирәк түгел. Иншалла, урынындадыр.
Староста. Алай булса, хәзрәтләр, эшкә керешик. Нинди җәза бирәбез боларга?
Хәзрәт. Фаразан, шәргъ шәриф буенча хөкем булса, ягъни мәсәлән, беренчесе, фаразан, тереләй җиргә күмү, икенчесе, фаразан, бил тикле җиргә күмеп, ташлар атып үтерү, өченче төрлесе инде, фаразан, капчыкка салып манарадан ташлау инде. Дүртенче төрлесе инде, фаразан, ике мең таяк ору, менә шул җәзаларның кайсын, фаразан, ягъни мәсәлән, җәмәгать кабул итәр.
2 кода. Минемчә, элек бил тикле җиргә күмеп, ташлар белән бәрергә кирәк. Соңыннан манарадан ташларга кирәк.
1 кода. Минемчә, элек һәйбәтләп суктырырга кирәк, соңыннан манарадан ташлау кирәк, анда да үлмәсәләр, тереләй җиргә күмү кирәк.
Мөәззин. Саттар агай, безгә инде үлем җәзасы белән хөкем итүебез өчен үрәдник хәзрәтләре сүз әйтмәсме?
Староста. Теләсәгез нишләгез үзләрен, дип үземә әйтеп калдырды. Шәригать кушканнан узып булмый инде. Бу җүнсезләрне яхшылап өйрәтмәсәң, башкалары да шул эшкә ябышыр! Аннан соң аның берсе кеше түгел бит, чуваш кына. Икенчесе дә шуннан артык түгел! Менә шуларның гөнаһ шомлыгы аркасында яңгырлар яумый, иген булмый, казнага имана җыелмый. Моның өчен становой хәзрәтләре үзе дә рәхмәт кенә әйтер әле. Картлар, сезнеңчә, ничек?