Сәйфетдинов. Менә сиңа, кызыл авыз! Менә сиңа, бунтовщик!..
Пристав. Ныграк, ныграк! Капчыкны чишегез!.. Чыгарыгыз үзен монда!
Чишәләр. Хәлдән тайган Шакирҗан бай бугазыннан тавышын чыгара алмыйча икъ-пыйк дип ишарә белән Мансурларның качканлыкларын аңлатырга тырыша.
Пристав. Баа!.. Шакирҗан бай, сез ничек монда?! Сез ничек эләктегез?!
Шакирҗан тавышсыз ишарә белән кулларын бутый.
Сәйфетдинов. Ваш благороди. Аның телен кискәннәр.
Пристав. Әй!.. Ягез, авызыгызны ачыгыз.
Шакирҗан башын чайкый.
Ачыгыз, ачыгыз! Авызыгызны ачыгыз!..
Шакирҗан авызын ача.
Телегезне чыгарыгыз! Телегезне! Йә, йә, чыгарыгыз телегезне! Чыгарыгыз, дим!
Шакирҗан телен чыгара.
Көрәк кадәр тел. Сүз юк.
Сәйфетдинов. Ваш благороди! Аның кече телен кискәннәр. Безнең мөселманнарда кечкенә тел була.
Пристав. Ягез, икенче телегезне күрсәтегез! Кая ул?.. Кая?
Сәйфетдинов. Ваш благороди, эчтә була ул, бик эчтә…
Пристав. Эчтә, эчтә! Кая соң эчтә? Корсагында түгелдер бит?
Сәйфетдинов. Ул, ул…
Пристав. Йә, ярый. Полицмейстерның үзенә икенче телегезне күрсәтерсез!.. Хәзер әйдәгез минем арттан!.. (Кире кайтып.) Әй Сәйфетдинов, сакла, шартламасын!..
Сәйфетдинов. Слушаюсь, ваш благороди!..
Чыгалар. Сәйфетдинов, калтыранып, кылычын чыгарып, кәбестә янында басып кала.
Пәрдә.
1918 ел
Казан сөлгесе
Музыкаль комедия
Дүрт пәрдәдә
Катнашучылар:
Мөәззин.
Әсма – аның хатыны.
Саҗидә – зур кызлары.
Мөршидә – кече кызлары.
Ильяс – мәхдүм кода.
Салих – шәкерт.
Бану – авыл кызы.
Бибинур – авыл кызы.
Шәмси әби – карчык.
Ибраһим.
Хәзрәт.
Староста.
Картлар, егетләр, кызлар һ. б.
Беренче пәрдә
Авыл мөәззиненең җыйнак өе.
Оркестр «Бәдәвам» көен уйный.
I күренеш
Мөршидә, Саҗидә, Әсма, Шәмси әби.
Мөршидә, Саҗидә.
II күренеш
Әүвәлгеләр һәм Мөәззин.
Мөәззин.
Әсма.
Мөәззин.
Шәмси әби.
Мөәззин.
Шәмси әби.
Мөәззин.
Шәмси әби.
Мөәззин.
Шәмси әби.
Мөәззин.
Шәмси әби.
Мөәззин.
Шәмси әби.
Мөршидә.
Саҗидә.
Әсма.
Шәмси әби.
Мөәззин.
Чыга.
Шәмси әби.
Саҗидә.
Мөршидә.
Шәмси әби, Шәмси әби, утыр әле!
Шәмси әби. Бик озак утырдым инде. Икенче бер тагын килеп «Мөхәммәдия» укытып китәрмен.
Мөршидә. Шәмси әби, яшь килен ничек, матурмы?
Саҗидә. Аягына ни кигән, калфагы ничек, зурмы?
Әсма. Бирнәләрен күрдеңме? Күпме?
Шәмси әби. Казан кызы булсын да – бирнәсе булмасын. Казан кызы булсын да – матур булмасын, Казан кызы булсын да – читек-кәвеш кимәсен, ул аннары нигә ярый. Указлы мәхдүмебезгә сорасак, төрек солтаны да кызын бирер иде, сорамадык кына.
Мөршидә. Буе-сыны ничек?
Шәмси әби. Бик матур, бик килешле. Менә болай гына. Баш, күз, аяк, кул әйтерлек тә түгел инде. Кара җимеш төсле майланып торган кечкенә генә кап-кара күз дисеңме, җеп калынлыгы гына кап-кара каш дисеңме! Аяклары кәкре…
Мөршидә. Кәкре?
Шәмси әби. Әйе, балакаем, кәкре. Бик матур, бик кәкре. Казан кызы булсын да – аяклары кәкре булмасын. Ул аннары нигә ярый.
Мөршидә. Кәкре булгач, ничек матур була инде ул?
Шәмси әби. Шулай, кызым, кәкренең дә матурлары була икән. Хак мөселман хатын-кызларының аяклары кәкре булыр, дигән китап. Остабикә үзе шулай ди. Хәзрәте Хәдичәнең дә кәкре булган, ди. Китап кушканча, балакайлар, китап кушканча. Кәкре аяк арасыннан фәрештәләргә очып йөрергә уңай була икән, ди. Туры аяклы кешеләрнең тезләренә бәрелеп фәрештәләрнең канатлары сынар, дигән китап. Аяклары дисәгез бик матур, бик кәкре. Саваплы аяклар. Араларыннан берьюлы өч фәрештә очып үтәрлек.
Әсма. Соң ничек, бирнәләрен күрдеңме? Нәрсәләре бар?
Шәмси әби. Күрмәгән кая, аның нәрсәләрен күреп бетерер өчен, гомерең дә җитмәс.
Мөршидә.
Саҗид
}
Нәрсәләре бар соң? Нәрсәләре бар?
Шәмси әби. Биш сандык тулы асыл күлмәкләре, дүрт сандык ефәк күлмәкләре, өч сандык йон күлмәкләре, бер сандык энҗеле калфак, беләзек, алка, йөзек.
Мөршидә. Ситсы күлмәкләре юкмыни?
Шәмси әби. Юк.
Саҗидә. Тагын, тагын нәрсәләре бар?
Шәмси әби. Бер сандык аяк чолгаулары, ике сандык тәһарәт чүпрәкләре, дүрт сандык сөлгесе…
Мөршидә. Сөлгеләре ниндиләр? Бездәге төслеме?
Шәмси әби. Юк, балакайларым, бездәгеләргә бер дә охшамый. Казан сөлгеләре инде.
Әсма. Казан сөлгесе, дисең?
Мөршидә. Тизрәк, тизрәк күрәсе иде Казан сөлгесен. Күчереп алыр идек өлгесен.
Саҗидә. Нинди була икән Казан сөлгесе?
Шәмси әби. Караганда күзне чагылдырырлык була икән ул Казан сөлгесе. Бик кадерле кодаларга гына бирнә итеп биреләсе, ди. Кая, Әсма, мин китим инде. Килен күрендерергә чакыра килгән җирдән, сүзгә мавыкланып озаграк утырдым шул.
Әсма. Шәмси әби, булмаса булган икән инде, бераз сабыр ит. Мин дә синең белән бергә барырмын.
Шәмси әби. Ә-ә шул. Хатын-кыз җыелганчы бирнә карый торырбыз.
Әсма. Әйе шул. Хәзер өс-башымны гына алыштырыйм да, китәрбез.
Шәмси әби. Ярый, ярый. (Әсма чыга.) Кызлар, ай, кызлар! Саграк булыгыз. Безнең илләргә тилгәннәр килгән, урлап китмәсеннәр үзегезне.
Мөршидә. Әй, аның ише җебегәннәрдән алдырмабыз әле.
Шәмси әби. Алай димәгез. Ул тилгәннәр арасында Казан шәкертләре дә бар, диләр.
Мөршидә. Булса ни!
Шәмси әби. И бәбкәләрем, Казан шәкертләрен сез әле белмисез икән. Алар сезнең генә түгел, Казан кызларының да башларын тубал итеп ташлыйлар, ди. Мәхдүмнәр алар «Бәдәвам» китабын укыганны гына тыңлап тормаслар, «Йосыф» китабына да керешерләр. Белеп торыгыз аны.
Саҗидә. Алар белгән «Йосыф» китабын без белеп оныткан инде.
Шәмси әби. Аларның «Йосыф» китаплары башкачарак, ди.
Мөршидә. Кызыл тышлы булмас инде.
Шәмси әби. Бәлки, кызылдыр да, каян беләсең аны. (Пауза.) Кызлар, Шиңгән каен хәзрәтенең улы Хәниф мәхдүм монда хәзрәтләргә кыз ягыннан кода булып килгән, ди. Авызына иблис төкергән, ди, Казан шәкерте, ди.
Саҗидә. Ничек төкергән?
Шәмси әби. Шулай, тоткан да төкергән… Өс-башларыгызны үзгәртебрәк, хушбуйларны сибебрәк, калфакларны киебрәк, иннекләрне сөртебрәк, читекләрне киебрәк, күкрәкләрне киеребрәк, чапаннарыгызны ачыбрак, башларыгызны күтәребрәк, вак-вак итеп атлабрак, урамга да чыгыбрак, су буена төшебрәк, йөзләрне дә ачыбрак, бил-сыннарны чайкабрак йөрү кирәк.
Мөршидә. Шәмси әби, үзең күрдеңме?
Шәмси әби. Кара, кара, күзләре нинди яна… Гыйшык чебене йөрәгеңнән тешләп алдымы әллә?.. Юк, балакай, аны уйлау сиңа иртә әле. Менә апаң әйтсә, бер хәл. Аның нәүбәте. Сиңа, Алла боерса, башкасы да булыр әле.
Саҗидә. И, Шәмси әбинең шул булыр инде. Атам өендә торуыма күпсенә.
Шәмси әби. Юк, балакай, бер дә күпсенмим. Сыерчыкның оясы булмаса сайрамый, ди. Сезнең яшь чакларыгыз, сайрар-сайрашыр чакларыгыз.
Мөршидә. Их, күрәсе иде үзен.
Шәмси әби. Кемне?
Мөршидә. Казан шәкертен.
Шәмси әби. Кара, кара… сине бу узып китмәсә ярар иде, балакай…
Мөршидә. Шәмси әби, мин болай гына. Син инде тагын әнигә әйтә күрмә.
Шәмси әби. Чынлап булса да әйтмәс идем әле. Җанлы тәндә була ул. Гаеп түгел.
Әсма керә.
III күренеш
Әүвәлгеләр һәм Әсма.
Әсма. Әйдә, киттек, Шәмси әби.
Шәмси әби. Әйдүк, әйдүк.
Әсма. Балалар, каралышып, буялышып йөрмәгез. Илдә ят кешеләр бар, өс-башыгызны рәтләгез!
Шәмси әби. Әйттем инде, әйттем, барысын да әйттем.
Мөршидә. Әнкәй, тиз кайт. Без куркабыз. Төнгә калма.
Шәмси әби. Курыксагыз, әнә кызларның киндер тукмаклаган җирләренә барыгыз. Анда бик күңелле.
Әсма. Ай, аталары белсә үтерер. Әйдә, Шәмси әби!
Шәмси әби. Әйдә, Әсма. Сау булыгыз, балалар. Киндер тукмаклаган җиргә, дим, сиздермичә генә.
Мөршидә.
Саҗидә.
}
Сау бул, Шәмси әби. Тагын кереп утыр!
Әсма, Шәмси әби чыгалар.
IV күренеш
Мөршидә, Саҗидә.
Мөршидә. Апа җаным! Апа җаным! Апа җаным! (Кочаклап әйләндерә.)
Саҗидә. Нәрсә? Нәрсә? Чү, җибәр!..
Мөршидә. Бер нәрсә сорар идем дә, ачуланырсың шул.
Саҗидә. Ачуланырлык булса ачуланырмын да шул.
Мөршидә. Юк, апа, ачуланырлык түгел.
Саҗидә. Алайса, ачуланмам.
Мөршидә. Юк, ачуланырсың.
Саҗидә. Ачуланырмын шул.
Мөршидә. Юк ла, нәрсәсенә ачуланасың аның.
Саҗидә. Алайса, ачуланмам.
Мөршидә. Әем, ачуланырсың.
Саҗидә. Әле син шулаймыни? Мине ачуландырмакчы буласыңмыни?
Мөршидә. Бик кирәгең бар!