Казан ханлыгы чорында да Казанның үзендә һәм башка зур шәһәрләрдә мәчетләр эшләп килә, алар карамагында руханилар җитәкчелегендәге башлангыч һәм югары сыйныфлы мәктәп-мәдрәсәләр укучыларга үз чоры өчен кирәкле гыйлемнәрне бирә.
Мәктәп-мәдрәсәләр язмышы, мәгърифәт торышы Р. Фәхретдинне дә бик борчый. Үзенең алдарак телгә алынган «Юаныч» исемле хезмәтендә ул «Без – шималь (Болгар) төрекләрендә гыйлем тәхсил итү рәвешләре» дигән бер бүлек урнаштыра. Ул, тулысынча күчереп алынып, бу китапка да кертелде. Мондый рухтагы язмаларын аның башка хезмәтләрендә да очратырга мөмкин. Р. Фәхретдин, коры мәгълүматларны гына теркәп бармыйча, укыту эшенең торышына фәнни, тәнкыйди бәя бирә. Бу эштәге җитешсезлекләр аны бик борчый. Борынгыларның укыту ысулларын үрнәк, өлге итеп файдаланып булмавына көенә.
Р. Фәхретдин биредә әле үзенә кадәр беркем тарафыннан да эшләнмәгән бер бик кирәкле һәм кызыклы эш башкара. Ул үзе бала һәм үсмер вакытындагы мәдрәсәдә укытылган фәннәр турында мәгълүмат бирә. Шуннан чыгып, без инде XIX гасыр урталарында гади авыл мәдрәсәсендә нинди фәннәр укытылганлыгы турында күзаллый алабыз. Кайсы фән күпме вакыт укытылганлыгы турында да төгәл мәгълүмат ала алабыз. Гомумән, Р. Фәхретдин бу язмасы белән дә уку-укыту, мәктәп-мәдрәсәләр тарихын өйрәнү өчен бик әһәмиятле эш эшләп калдыра.
Р. Фәхретдинне 1922 елда мөфти итеп билгелиләр. Бу вазифаны башкару чорында ул рәсми эштән калган вакытын бөтенләе белән фәнгә багышлый. Монда эшләве аңа Диния нәзарәтендә тупланган архивны өйрәнү мөмкинлеге бирә. Ләкин В. И. Ленин вафатыннан соң һәртөрле дингә каршы сугыш игълан ителә һәм мәчетләр дә, чиркәүләр дә ябыла башлый. Бу шаукым Диния нәзарәтенә дә килеп тия. Сталин сәясәтен тормышка ашыручы урыннардагы түрәләр, «дингә каршы көрәш» исеме астында, Диния нәзарәте ачылганнан алып, ягъни 1789 елның 4 декабреннән башлап 1917 елга кадәр җыйналган, халкыбыз тарихында бәяләп бетергесез зур әһәмияткә ия булган кыйммәтле тарихи документлар, язмалар сакланган архив бинасын кичекмәстән бушатырга ашыгыч фәрман чыгара. Р. Фәхретдин кайларга гына бармый, кемнәргә генә мөрәҗәгать итеп ярдәм сорамый. Ләкин бернигә дә ирешә алмый. Шуннан соң ул 1925 елның 11 гыйнварында «Уфа шәһәрендә губернский исполнительный комитетка сайланган котлуг татар егетләренә һәм, гомумән, эш башында торучы иптәшкәләргә ачык мәктүб» белән мөрәҗәгать итә. 18 биттән, 6–7 бүлектән торган «ачык хат» ында ул, тирән борчылып һәм күпсанлы дәлилләр китереп, бу кадәр бай тарихи чыганакларны саклап калырга кирәклеге, аларның халкыбыз тарихын өйрәнү өчен биниһая мөһим булулары турында яза. Шулай итеп, Р. Фәхретдин Диния нәзарәтенең архивын бөтенләйгә юкка чыгудан саклап кала. Моның өчен күпме көч, күпме тырышлык кирәк була. Әлегә кадәр матбугатта басылмаган бу тарихи язмасы да әһәмиятле документ буларак бу китапка кертелде.
Р. Фәхретдин һәр мөэмин-мөселман өчен канун буларак үтәлергә тиешле ислам диненә, башкалардан аермалы буларак, галим буларак, фән күзлегеннән чыгып карый. Аның өчен ислам дине гади, бертөрле карашлар тупланмасы гына түгел, ә бик җитди, ныклап өйрәнелергә тиешле һәм олуг игътибарга лаеклы зур бер фән өлкәсе дә булып тора. Шуңа күрә ислам диненә кагылышлы бер генә мәгълүмат та аның игътибарыннан читтә калмый. Күп мәгълүмат бирүче язма буларак, бу китапка Р. Фәхретдиннең «Юаныч» исемле кулъязма хезмәтеннән «Ислам дине» дигән бүлеге кертелде. Ул әле моңарчы матбугатта басылмаган. Биредә без аның ислам динен бөтен нечкәлекләре белән белүен, аның тарихында булган вакыйгалар турында коры мәгълүмат кына бирмичә, җентекле, тирән һәм мәгънәле нәтиҗәләр чыгаруын, һәрьяклап тикшеренү уздыруын күрәбез.
Р. Фәхретдин дингә кешелек җәмгыяте барлыкка килеп яши башлаганнан алып Әдәп, Әхлак, Шәфкать, Мөрәүвәт, Изгелек, Итагатьлелек, Кешелеклелек, Намус, Сафлык, Пакьлек, Гаделлек, Яхшылык һәм башка бик күп күркәм төшенчәләрне эченә алган һәм бозык эшләрдән тыелып, яхшы эшләр генә эшләргә өндәгән кануннар тупланмасы итеп карый. Бу аның, дин әһеле булудан тыш, чын галим икәнлеген күрсәтеп тора.
Р. Фәхретдин яшьтән үк укыту-тәрбия эшенә бирелә һәм гомере буена аңа турылыклы булып кала. Тәрбия мәсьәләләренә, әдәп-әхлак мәсьәләләренә багышлап бик күп китаплар бастыра. Әле кулъязма хәлендә сакланып, матбугатта басылмыйча, үз чиратын көтеп яткан язмалары да мәшһүр галимебезнең әхлакый мәсьәләләргә нинди зур игътибар бирүен күрсәтә. Югарыда телгә алынган «Юаныч» исемле китабыннан «Зыяфәт, туй», «Ашау-эчү» дип аталган бүлекләрне бу китапка кертү шулай ук зур әһәмияткә ия. Чөнки ул биредә бүген инде күбесе онытылып бара торган йолалар, гореф-гадәтләр, кунак кабул итү һәм аны сыйлау әдәпләре, тәмәкенең кеше сәламәтлеге өчен зарарлы булуы, исерткеч эчемлекнең зарары, исерткеч эчүдән котылу чаралары, исерткеч эчү аркасында килеп чыккан кайбер гыйбрәтле хәлләр турында һәм бүгенге көн өчен бик кирәкле булган башка бик күп кыйммәтле мәгълүматлар бирә. Җәмгыятебез әхлакый яктан шактый бозылу нәтиҗәсендә, «әхлак» дигән югары төшенчә Р. Фәхретдин аңлаган дәрәҗәдән бик күпкә түбән төшкән бүгенге көндә бу язмаларның әһәмияте бик зур.
Әдәп, әхлак, тыйнаклык, эшчәнлек, тырышлык кебек сыйфатларның тере гәүдәләнеше буларак, Р. Фәхретдин үзенең балаларын да шул рухта тәрбияли. Кешелек сыйфатын бетерүче һәртөрле бозыклыкларга каршы гомере буе көрәшә. Ул бигрәк тә бөтен әшәкелекләрнең башы, бозыклыкларның анасы булган эчкечелеккә каршы гомер буе көрәш алып бара, кешеләрнең бу юлга төшүләре аны тирән кайгы һәм олуг оят утына сала.
Бу китапның азагында Р. Фәхретдиннең төрле вакытта төрле урыннарга язып куйган гыйбрәтле сүзләре дә бирелә, укучы өчен аларның да тәрбияви әһәмияте булыр дигән өмет бар. […]
Р. Фәхретдин язмаларының теле ничек кенә шома булса да, аларда әле бүгенге укучы өчен шактый кыен урыннар бар. Чөнки ул чордагы әдәби тел чаралары бүгенге әдәби тел чараларыннан шактый аерылып тора. Бу гаҗәп тә түгел, ул чордагы уку йортларында гарәп, фарсы, төрек телләре бик төпле укытылганлыктан, шул телләрдән кергән сөйләм телендәге чуарлык язма телгә дә тәэсир ясаган. Ул үзенең әсәрләрен ана телендә, үзе әйткәнчә, төрки телдә яза. Ләкин гамәли кулланылышта булган гарәп, фарсы, төрек сүзләре, гыйбарәләре аңлауны читенләштерә. Ә кайбер тарихи чыганаклардан төп нөсхәдәгечә, ягъни нинди телдә язылган булса, шундагыча өзекләр китерү бүгенге укучыга аңлауны бик кыенлаштыра. Шуңа күрә, бу китапны әзерләгәндә, андый урыннар бүгенге укучы аңларлык итеп, бик катлаулы җөмләләр гадиләштерелеп, бер үк вакытта үзенең стиле дә сакланып бирелде. Тәрҗемә иткәндә, ирекле, әдәби тәрҗемә килеп чыкмасын һәм Р. Фәхретдин безгә җиткерергә теләгән фикер төгәл булсын өчен, аның стиленнән бик үк читкә китмәскә тырышылды, ә кайбер урыннарда, җөмлә төзелешенә һәм мәгънә төсмеренә зыян китермәс өчен, гарәп сүзләре җөмләдә калдырылып, бит асты төшермәсендә тәрҗемәләр бирелде. Берничә сүздән торган җөмләләр, гыйбарәләрнең гарәпчәсе бирелмичә, фәкать тәрҗемәләре генә урнаштырылды. Гарәпчә чыганаклардан китерелгән өзекләрнең тәрҗемәләрен кабат-кабат «гарәпчәдән тәрҗемә безнеке» дип күрсәтеп тормадык, аларны китапны төзүченең тәрҗемәсе дип аңларга кирәк.
Р. Фәхретдин, һәр чыганак өстендә эшләгәндә, тәрҗемә иткәндә һәм язганда, юл астына бик күп аңлатмалар, шәрехләр, искәрмәләр биреп бара торган булган. Мондый очраклар кайбер битләрдә берничәшәр очрый. Әгәр без аларның һәрберсен «Р. Фәхретдин искәрмәсе» дип күрсәтеп барсак, бик күпкә китеп, китап битләре чуп-чуар булыр иде. Шуңа күрә без аны бирмәскә булдык. Искәрмә ясап шуны гына әйтик: юл астына төшерелгән һәр искәрмә һәм аңлатманы Р. Фәхретдиннеке дип аңларга кирәк.