Касыйм солтанның Казан тәхетенә дәгъвасын сылтау итеп, рус хөкүмәте ханлык эшләренә тыкшына башлый. Башта руслар бик сак эш итә, янәсе, алар тәхеткә хокукы булган Касыймны гына яклыйлар, әмма тиздән күршеләрнең чын нияте ачылып, эш сугышка барып җитә.
Русиядә удел кенәзе булып хезмәт иткән Касыйм солтан Казан тәхетен дәгъва иткәндә, үз гаскәрләренә таяну өстенә, рус хөкүмәтеннән дә ярдәм ала. Мишәр биләмәләрендә әллә ни хәрби көче булмаганлыктан, ул Мәскәү хөкемдарыннан үз карамагына гаскәр бирүен үтенә. Рус хөкүмәте дәгъвачыга булышырга һәм шуның белән Казан ханлыгының эчке эшләренә тыкшынырга кирәк дип таба…
Суздаль янындагы җиңелүдән соң шактый вакыт үткән, рус дәүләте инде ныгыган була. XV гасыр дәвамында бөек рус дәүләте инде оешып җитә. Мәркәзе Мәскәү көннән-көн көчәя. 1440 елларда без Василий Тёмныйны татар әсире итеп күрсәк, 1460 елларда Мәскәү тәхетендә инде гайрәтле хөкемдар, даһи идарәче һәм бөек рус дәүләтен оештыручы утыра. Ул бөтен Русияне берләштереп, дөньякүләм сәясәттә үзенә лаек урын алырга омтыла. Бәхетсез Василий Тёмныйны алмаштырган Иван III хөкүмәте яңа һәм киңрәк мәйданда үзенең эшчәнлеген җәелдерә. Ул, тар-мар ителгәннән соң, яңадан ныгыган җитештерүче көчләргә таяна.
1462 елда тәхеткә утырган Иван III нең Казан ханлыгына нисбәтле сәясәтенең агрессив булуы бик тиз беленә. Касыйм солтанга булышу – бу сәясәтнең беренче адымы: егерме ел буе Русиядә яшәгән һәм күпмедер күләмдә үз кешегә әйләнгән солтанга тәхет эләгә калса, рус хөкүмәте, күрәсең, күрше мәмләкәтнең тормышына йогынты ясарга өметләнгәндер. Шушы вакыттан Мәскәү-Казан мөнәсәбәтләренең яңа чоры башлана: Мөхәммәд хан заманында казаннар русларга һөҗүм итәләр; Мәхмүд хан заманында ике күршенең бер-берсенә мөнәсәбәте тигезләнеп, үзара тыныч яшиләр; Ибраһим хан килгәч, руслар һөҗүмгә күчә, һәм тагын сиксән биш елдан соң бу һөҗүм Казан ханлыгының җимерелүе белән тәмамлана…
Примечания
1
Поволжье в XV и XVI вв. – С. 131–132.
2
Тизенгаузен В. Г. – Т. I. – С. 534.
3
ПСРЛ. – Т. VIII. – С. 92.
4
История Крымского ханства. – С. 232–233.
5
Смирнов В. Д. – 205–207 б.
6
ПСРЛ. – Т. V. – С. 267.
7
Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 4–5. (Автор текст эчендә Вельяминов-Зернов хезмәтенең исемен күрсәтмәгән. Кереш өлешендә: «Исследование о Касимовских царях и царевичах». Шул сәбәпле астөшермәдә, русча китапттагыча, чыганакның авторы гына күрсәтелде. – Ред.)
8
Курмыш Сура елгасы буенда, Русия белән Казан ханлыгы арасындагы чиктә урнашкан була.
9
Соловьёв С. М. История России. – Изд. «Общ. Польза». Т. I. – С. 1006.
10
Собр. гос. гр. и дог. – Т. I. – № 127. – С. 321.
11
Собр. гос. гр. – Т. I. – № 133. – С. 345.
12
Собр. гос. гр. – Т. I. – № 144. – С. 398.
13
Собр. гос. гр. – Т. I. – № 167. – С. 461.
14
Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 155.
15
Дела турецкие, № 2, л. 23. – Карамзин Н. М. – Т. IX. – С. 105.
16
Карамзин Н. М. – Т. XI. – Примеч. 347.
17
Соловьёв С. М. – С. 1066, 1068.
18
Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 8–9.
19
Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 7
20
Вельяминов-Зернов В. В. – I. – С. 9.
21
Вельяминов-Зернов В. В. – 10 б.
22
ПСРЛ. – Т. VI. – С. 170.
23
ПСРЛ. – Т. VIII. – С. 95. – Смирнов. История Крымского ханства. – С. 201.
24
ПСРЛ. – Т. VI. – С. 179–180; Т. VIII. – С. 125.
25
ПСРЛ. – Т. V. – С. 267.
26
Вельяминов-Зернов В. В. – С. 11.
27
Вельяминов-Зернов В. В. – I. – 6 б.
28
Вельяминов-Зернов В. В. – I. – 11 б.
29
Вельямин-Зернов В. В. – I. – 11 б.
30
Вельяминов Зернов В. В. – I. – 13 б.
31
Спутник по Казани. – С. 39.
32
Любавский М. Русская история до конца XVI века. – С. 154.
33
ПСРЛ. – Т. XIX. – С. 19–20.
34
Записки о Московии. – С. 139.
35
История г. Казани. – Изд. 5. – С. 22.
36
Вельяминов-Зернов В. В. – С. 53.