Перетяткович: «Казан ханлыгының бер үзенчәлеген – анда шәһәрләр гадәттән тыш аз булуын әйтмичә ярамый, – дип яза, – Казаннан гайре фәкать Арча шәһәре генә телгә алына… Әлеге шәһәрләрдән тыш Казан мәмләкәтендә тагын Арча юлындагы, Тау ягындагы һәм дә чуаш җирләрендәге ныгытмалар, кальгалар телгә алына»[1]. Бу сүзләр хәлне аңлап бетермәү аркасында туган. Мәгълүм ки, рус чыганакларында кальгалар, ныгытмалар гына шәһәр дип атала, һәм шуңа да Казан ханлыгында кальгалар булмауны анда хәзер без аңлаган мәгънәдәге шәһәрләрнең – сәүдә һәм идарә үзәкләренең булмавы дип аңларга ярамый. Җирле мәдәният шәһәр төзелешенең Русиядәгечә булмаган төрен тудырган – Казан ханлыгында хәрби ныгытмалар түгел, ә бәлки тыныч тормыш итәр өчен шәһәрләр корганнар. Перетяткович «градлар» – кальгалар эзләгән һәм ныгытылмаган шәһәрләрне искәрмәгән. Казан ханлыгында, киресенчә, шәһәр дип аталырга тиешле зур-зур торак пунктлары җитәрлек санда булган, чөнки аларда авыл хуҗалыгы белән шөгыльләнүчеләр генә түгел, ә һөнәр ияләре, сәүдәгәрләр дә яшәгән. Су юллары буендагы Алабуга, Сенбер, Сары Тау, Тәтеш, Лаеш кебек торак пунктлары, һичшиксез, шундый шәһәрләрдән исәпләнгәннәр.
Казан ханлыгының төп җирләре административ яктан берничә «даруга» га – салым җыю өлкәләренә бүленгән. Рус чыганакларында моны Казан шәһәреннән Галичка, Алатка, Арчага, Җөри һәм Нугай якларына илтә торган юллар («дорога») белән тиңләгәннәр. Бу «даруга» лардан өчесенең үзәге Алат, Арча һәм Җөри калалары була. Хисаметдин Тау ягындагы Алатор, ягъни Алатырь шәһәрен телгә ала. Ясак түләп торучы халыкларның җирләрендә казаннар даими гаскәр тотмаган, ләкин ул җирләргә ел саен кыш җитүгә, кораллы чирү ияртеп, ясак җыючылар җибәрелгән. Мондый җирләрдә ныгытылган чын шәһәрләр торгызылган, андый шәһәрләрдә җирле бәкләр, тарханнар һәм башка шундый Казан ханына ясак түләүче xаким сыйныфлар яшәгән.
Казан ханлыгының төп халкы – борынгы болгарларның варислары. Болгарлар Казан ханлыгы оешканчыга кадәр бик күп еллар элек Урта Иделдә үз дәүләтләрен төзеп, сәүдә эшләре белән шөгыльләнгән һәм инде күптән мөселман мәдәниятен үз иткән төрки халык булган. Болгар халкы яшәгән ил-төяк – Идел, Кама һәм Кече Чирмешән елгалары арасында, шунда ук төп болгар шәһәрләре Болгар белән Биләр урнашкан. 1361 елда Булат Тимер дигән хан килеп Болгар шәһәрләрен пыран-заран китерә, шуның аркасында Болгар патшалыгының халкы чәчелә, күпчелеге Каманың урманнар белән капланган төньяк тарафына күченеп китә – төп болгар җирләре бушап кала.
Казан татарларында сакланган күп кенә риваятьләр болгарларның бу күченүе һәм урманнарда болгар-татар авыл, калаларына нигез салуы хакында сөйли (Казансу елгасы буендагы Иске Казан, Мишә белән Нократ арасындагы Бөрбаш авылы, Нократ якларындагы Ишмән Мәчкәрә авылы, Уракчы, Янсуба авыллары һ. б.). Болгар качакларының бер өлеше, тагын да төньяккарак үтеп, Чипса елгасының түбән агымында төпләнә, хәзер аларны «Карин татарлары» диләр. Болгарларның бу тирәләргә күченүе Нократ буена Новгородтан һәм Устюгтан рус колонизаторлары килеп урнашкан вакытка туры килә (Никулицын, Хлынов, Котельнич), шуңа күрә Карин билеге мөстәкыйльлеген саклый алмый. Карин биләренең руслар белән булган алыш-бирешләре һәм башка мөгамәләләре аерым килешүләр белән хәл ителгән, бу килешүләрнең әлегә тиклем махсус өйрәнелгәне юк. 1467 елда казаннар Нократ төбәген буйсындырган чакта, Карин татарлары ныклы терәк була алганнар. Алар күпмедер вакыт мөстәкыйльлекләрен саклап килгәннәр, ләкин 1489 елны Нократның үзидарәле күмәген (общинасын) Мәскәү гаскәрләре яулап ала, Нократ халкы белән бергә Карин татарлары да мөстәкыйльлекләрен югалталар: аларның биләрен әсир итеп Мәскәүгә алып китәләр.
Игенчелек белән көн күрүче бу кадәр халыкның күченүе Кама тамагыннан төньяктарак, Урта Идел ярларының иң төньяк ноктасында, яңа шәһәр-төбәкнең сәүдә һәм мәдәният үзәге булган Казан каласының калкып чыгуына китерә. Казан бу якларның баш каласына әверелә.
Болгар патшалыгы җимерелгәч, болгар халкы юкка чыкмый, ә бәлки «Казан татарлары» дип атала торган халык булып оеша. Казан тарихчысы Г. Әхмәров моның шулай икәнен раслап байтак дәлилләр саный. Аларны төп өч төркемгә берләштереп булыр иде: 1) Казан татарларының үзаңы; татарларның килеп чыгышлары болгарлардан икәнен сөйли торган шәҗәрәләр; болгарларның татар авылларына нигез салулары турындагы риваятьләр; Болгар шәһәренең хәрабәләрен, борынгы болгар әйберләрен татарларның үз милли тарихларының изге ядкярләре итеп олылавы; 2) яшәү урыннарының гомумән караганда да, аерым караганда да бер үк булуы; 3) утрак тормыш һәм игенчелек эшенең дәвамчанлыгы; борынгы болгарларга да, Казан татарларына да сәүдә эшенә тумыштан килә торган сәләтлелек хас булу; аннары, ниһаять, фәнни әдәбиятта билгеләп үтелгәнчә, матди тормышның һәм рухани мәдәниятнең уртак булуы.
Татар кавеме кешеләренең Казан җиренә килүе рус чыганакларында теркәлгән: 1438 елда Олуг Мөхәммәд хан белән бергә 3000 татар Кырымнан Урта Иделгә килеп утыра; шуннан соң Казанга «төрле илләрдән – Алтын Урдадан, Әстерханнан, Азаудан һәм Кырымнан бик күп варварлар җыела башлый». Сәүдә үзәге булган Казанда, һичшиксез, төрле кавем кешеләре яшәгән, әмма җир эшкәртеп көн күрүче утрак халыкка килсәк, аның шул ук болгар халкы көенчә калуына шикләнмәскә мөмкин. Тарих мәйданында Казан мәмләкәте өлгергән-җитлеккән хәлдә, ныклы тормыш-көнкүреш рәвеше һәм мәдәнияте белән пәйда булды; ул акрынлап шәкелләнү-формалашу дәверен белми, һәм моны аның халкы фәкать борынгы булуы һәм мәдәниятенең, ыруының дәвамчанлыгы белән генә аңлатырга мөмкин.
Казан ханлыгы тарихы – Казан татарларының күп гасырлы тормышында кечкенә генә бер вакыйга-күренеш ул. Бу якларда мөстәкыйль дәүләт оешканчы ук яшәгән һәм бәйсезлеген югалткач та 400 ел буена яшәвен дәвам иткән Казан татарлары дигән халыкның тарихы моның белән генә чикләнә алмый.
Казан ханлыгының барлыкка килүе
Олуг Мөхәммәд
Казан ханлыгының барлыкка килү елы һәм аның беренче ханы турында рус тарихчыларының фикере төрлечә. Гадәттә, алар ханлык 1436 яисә 1437 елда барлыкка килгән һәм аны Сарай ханы Олуг Мөхәммәд оештырган дип саныйлар. Ләкин бүтәнчә уйлаучылар да юк түгел. Мәсәлән, шуларның берсе, профессор Вельяминов-Зернов, Воскресенский һәм Никон елъязмаларына һәм кайбер башка чыганакларга таянып, Казан ханлыгын 1445 елда Олуг Мөхәммәднең улы Мәхмүд оештырган дип исәпли.
Мөхәммәдләр ул заманда икәү булып, аларны бутамас өчен, берсен «Кече» йә «Кечек» дип, ә монысын «Олы» йә «Олуг» дип атап йөрткәннәр. Олуг Мөхәммәд – атаклы Туктамышның оныгы һәм Сарай ханы Җәләлетдиннең улы ул. Аксак Тимер яуларыннан соң Сарайда тәхет өчен каты көрәш башланып китә. Төп дәгъвачылар элек хан булып утырган Тимер Котлы (аны Туктамыш бәреп төшергән) белән Туктамыш (анысын үз нәүбәтендә Аксак Тимер куып җибәрә) була. Туктамыш үлгәч, тәхет дәгъвасы улларына күчә. Бер-бер артлы һәммәсе тәхеткә менә, тик озак утыра алмыйлар. Иң күп утырганы – Җәләлетдин. Ул 1411 елда, Литва кенәзе Витовт белән берлектә, Тимер Котлының улын бәреп төшерә һәм хан тәхетенә утыра. Җәләлетдин әтисенең бөек мәмләкәтчел сәясәтен дәвам итә: эчке талашлардан какшаган Русияне кабат татарларга буйсындыра, бөек кенәз Василийны (Дмитрий Донскойның улын) Сарайга килергә һәм ясакны төп-төгәл түләргә мәҗбүр итә (1412). Хөкемдарлар берничә мәртәбә алышынганнан соң, 1420 еллар ахырында тәхет Җәләлетдиннең улы Олуг Мөхәммәд кулына эләгә. Ул идарә иткән дәвердә татарларның Русия өстеннән булган хакимияте даими саклана. 1431 елда, Олуг Мөхәммәд хөкеменә дип, бөек кенәз исемен дәгъвалаучы Мәскәү кенәзләре – Дмитрий Донскойның улы белән оныгы килә. Хан алар арасындагы низагны онык файдасына хәл итә. Василий Васильевичны тәхеткә Мәскәүнең Успение соборында хан илчесе утырта. Олуг Мөхәммәд хөкүмәтенең байлыгы һәм халыкара сәясәт белән кызыксынуы шул дәрәҗәдә була ки, 1428–1429 елларда ул Мисырга илчелек җибәрә алган[2].