Што асабліва характэрна для Шаўчэнкі, дык гэта той непараўнальны грэблівы тон гаворкі пра цара, які сустрэнем яшчэ хіба ў Беранжэ і ў Пецёфі, – але тыя пісалі пра сваіх каралёў у рэвалюцыйны час, калі народ скідаў іх ці збіраўся гэта зрабіць, а Шаўчэнка – падчас глухой рэакцыі, калі да агульнанацыянальнага руху было яшчэ далёка, калі так далёка амаль нічые думкі не сягалі, а ў літаратуры іх тады адзін Шаўчэнка на ўсю Расію выказаў – гэта гістарычны факт. Мабыць, акрамя глыбіні палітычнай думкі і сталасці ацэнкі, тут пазначыліся яшчэ і «казацкі» тэмперамент, традыцыя дэмакратызму, адчуванне незалежнасці і годнасці, чыста народнае ўнутранае пачуццё перавагі над панамі і ўладай, якое знойдзем у народных казках, анекдотах, прыказках, песнях, ва ўсёй народнай паэзіі… І яшчэ: Шаўчэнкава агіда да цароў раз-пораз паварочваецца суровым здзіўленнем ці нават гневам на тых, хто іх церпіць і хто ім моліцца, – на людзей, на род чалавечы.
І калі Шаўчэнка кажа пра тое, якую кару наклікаюць на сябе людзі сваім неразуменнем, то горшае, чым панаванне цара, уявіць не можа:
І праведна Гасподзь вялікі…Замест рахманага прарока…Цара вам загадаў наслаць!Пры ўсёй сваёй сялянскай незласлівасці Шаўчэнка нязменна, без шкадавання і з горкай радасцю «скубе і кудлачыць» у сваіх вершах «святапамазаныя шавялюры».
Воля, воля і праўда – гэта тое, што з найбольшай святасцю зноў і зноў гучыць у паэзіі і з’яўляецца апошняй мэтай няспыннай чалавечай барацьбы.
Са становішча свайго заняволенага народа, прыведзенай да заняпаду Украіны Шаўчэнка звяртаўся да славянскай ідэі, у славянстве шукаў супольніка па лёсу і працы адраджэння, узмацнення ў веры і надзеі. Боль няволі ўкраінскай спарадзіў у Шаўчэнкі перажыванні і за іншыя заняволеныя славянскія народы, а думка аб вызваленні, адраджэнні Украіны – думку аб сумеснай барацьбе і братанні ўсіх славян. Адсюль і падобнае, і адрознае з выразнікамі «славянскай узаемнасці», з панславістамі і славянафіламі.
Падобнае – ва ўвязванні лёсу свайго народа з лёсам іншых славян, адрознае – у характары гэтага ўвязвання і ў самім ідэале славянскага сужыцця.
У XІX стагоддзі многія даследчыкі гаварылі пра славянафільства Шаўчэнкі. Так, І. Франко пісаў, што і праз паўстагоддзя «свядомыя ўкраінцы не перастаюць быць славянафіламі ў духу Калара і Шаўчэнкі».[11] То-бок адным і тым жа тэрмінам – «славянафільства» – у розных выпадках называюцца зусім розныя рэчы. У апошнім выпадку – ідэя раўнапраўнага сужыцця ўсіх славянскіх народаў у вольным саюзе.
Украінскі рамантызм, ад якога неаддзельны ранні Шаўчэнка, быў спецыфічнай складовай часткай славянскага адраджэння (якое адбывалася ў кантэксце еўрапейскіх нацыянальных рухаў – так званай «эпохі нацый» – пасля Вялікай французскай рэвалюцыі і напалеонаўскіх войнаў). Скажам, чэшскія і славацкія даследчыкі выразна падкрэсліваюць сувязь паміж імі, а некаторыя «Энеіду» Катлярэўскага адной з найбольш ранніх з’яў усяго славянскага адраджэння наогул. Асабліва шмат значыла тут дзейнасць П.-Й. Шафарыка, які глыбока сімпатызаваў Украіне і сваімі поглядамі ўплываў на стаўленне да яе ва ўсім славянскім, і не толькі славянскім, свеце. Наогул ён ці не найболей зрабіў для таго, каб славяне ўсвядомілі разнастайнасць сваёй сям’і і пазнавалі саміх сябе. Не выпадковая ж і тая сардэчная ўдзячнасць, што выказаў яму Шаўчэнка. На думку І. Франко, быў Шаўчэнка знаёмы і са славутай у сваім часе працай Я. Калара «Аб літаратурнай узаемнасці паміж рознымі плямёнамі і гаворкамі славянскай нацыі» (1836) – яе пераклад на рускую мову быў надрукаваны ў 1838 годзе ў «Московских ведомостях», а ў 1840 – у «Отечественных записках» (у перакладзе І. Сразнеўскага).
«З гэтага другога перакладу, – кажа І. Франко, – ведаў, відаць, гэтую працу і Шаўчэнка, у якога менавіта ў годзе 1840-м бачым першыя пробліскі думак аб славяншчыне».
Шаўчэнка ў 40-я гады падзяляў усеагульнае захапленне славяналюбцаў Каларам і Шафарыкам, шанаваў іх і пазней, але яго светапогляд развіваўся ў бок спалучэння нацыянальнага вызвалення з сацыяльным, і свае надзеі ён усё больш звязваў не столькі са славянствам самім па сабе, як з унутраным выбухам у самой Расійскай імперыі, з самім украінскім народам.
У гэтым – карэнная асаблівасць яго пазіцыі ў славянскай і ўкраінскай справе, што адрознівала яго і ад заходніх славянскіх абуджальнікаў і адраджэнцаў, і ад рускіх славянафілаў, і ад украінафілаў, і нават ад кірыла-мефодзіеўскіх братоў. А тэма славянства з’явілася ў яго творчасці яшчэ да знаёмства з будучымі арганізатарамі брацтва.
Як вядома, галоўны праграмны дакумент Кірыла-Мяфодзіеўскага брацтва – «Кніга быцця ўкраінскага народа». Нагадваючы «Кнігі народа польскага і пілігрымства польскага» А. Міцкевіча і пазначаная іхнім уплывам, яна ёсць, аднак, цалкам самастойным дакументам нацыянальна-палітычнай думкі. Некаторыя даследчыкі прыпісвалі яе аўтарства Т. Шаўчэнку, але большасць лічыць, што напісаў яе Кастамараў (як ён сам і казаў на следстве), магчыма, не без удзелу іншых братоў (адносна формы і меры гэтага ўдзелу існуюць розныя здагадкі) і не без уплыву Шаўчэнкі на асобныя моманты зместу.
Ва ўсякім выпадку, разам з думкамі, блізкімі да тыповых славянафільскіх клішэ (ідэалізацыя «славянскага племя», яго мінулага; апоры на хрысціянства, але, праўда, без узвышэння праваслаўя над каталіцызмам і пратэстанцтвам і з вяртаннем яму, маўляў, першапачатковага людскі-справядлівага зместу, перакручанага панамі і вышэйшым духавенствам, – гэта тое, чаго не было ў славянафілаў), тут былі і ідэі, зусім нечуваныя для «класічнага» славянафільства, ідэі дэмакратычныя і аб’ектыўна рэвалюцыйныя па тых часах – блізкія Шаўчэнку або ўласна «шаўчэнкаўскія». Гэта ідэі сацыяльнай роўнасці і палітычнай волі, вострае асуджэнне самадзяржаўя і дваранства, эксплуатацыі, запрыгоньвання Украіны, словы гневу ў адрас Пятра І і Кацярыны ІІ за заняволенне Украіны і наогул на адрас царызму; пахвальная згадка пра дзекабрыстаў; ідэя федэратыўнай рэспублікі. Праслаўленне казацкай традыцыі таксама мела аб’ектыўна дэмакратычны і прагрэсіўны сэнс (нягледзячы на некаторую ідэалізацыю і ігнараванне сацыяльных супярэчнасцяў), – паколькі ўтрымлівала антыпрыгонніцкую накіраванасць (у прыватнасці, упартую барацьбу царызму супраць казацтва і ліквідацыю Запарожскай Сечы слушна тлумачана страхам перад духам волі народнай і тым, што Сеч і казацтва сталі апошняй апорай сіл, якія супрацьстаялі запрыгоньванню). У «Кнізе быцця ўкраінскага народа» з вялікай сілай і пафасам гучыць ідэя нацыянальнай і палітычнай суверэннасці Украіны. А будучая славянская федэрацыя мыслілася як братэрскае сужыццё народаў «непадзельна і нязмешвальна», гэта значыць без раз’яднання, але і без зліцця, без страты незалежнасці: у саюзе славянскім рэчаў паспалітых (рэспублік), без гаспадара і без халопа.
Гэтая праграма была адной з самых радыкальных у тагачаснай Еўропе і не мела сабе роўных у славянскім свеце.
Многа выказвалася здагадак аб тым, пад чыім уплывам зарадзіліся ў Шаўчэнкі думкі пра славянства: кірыла-мефодзіеўцаў; дзекабрыстаў; Міцкевіча, Ганкі, Калара, Шафарыка; рускіх славянафілаў ды т. п. Аднак у цэлым справа, мабыць, прасцей. Хіба ў вялікага паэта ідэі нараджаюцца толькі з прачытанага або пачутага, пад уплывам чужых думак? Яны нараджаюцца з жыцця, з болю, з лёсу народнага, што прамаўляе яго геніем. З духоўнага патэнцыялу гэтага генія, элементам якога (патэнцыялу) – але не вырашальным, толькі дапаможным! – могуць быць і тыя «ўплывы». А потым і з усёй інтэлектуальнай атмасферы, у якой ён жыве, – і тут зноў непазбежныя «ўплывы», але, зноў жа, яны не крыніца ідэй вялікага паэта, яны хіба ствараюць рэльеф рэчышча, па якім гэтыя думкі цякуць. Або інакш: нараджае сам геній, а літаратурны ўплыў можа адыграць ролю «бабкі-павітухі» пры гэтым.