Ва ўсякім выпадку, калі гаворка ідзе пра падобныя або роднасныя паэтычныя ідэі, варта не толькі шукаць, хто на каго ўплываў, але і прымаць іх як суверэнныя зместам і, параўноўваючы гэтыя суверэнныя зместы, спрабаваць высветліць аб’ектыўныя жыццёвыя і суб’ектыўныя ідэалагічна-духоўныя прычыны падабенства і адрознення. Пры гэтым вельмі часта аказваецца, што падобнае ці блізкае звонку (тэматычна, фразеалагічна, паняццямі, што ўжываюцца) аказваецца аддаленым, ці нават процілеглым унутрана, свайму сапраўднаму зместу.
Менавіта так было з некаторымі матывамі, што вонкава быццам бы збліжалі Шаўчэнку (асабліва ранняга) са славянафіламі. Гэта – паэтызацыя мінулага, пошукі ў мінулым урока і папроку сучаснасці, вечных каштоўнасцяў; нацыянальны боль, пратэст супраць нацыянальнага прыніжэння і захавання нацыянальнага гонару; адмаўленне чужой мудрасці, бічаванне «куртатага немца» і інш.; тлумачэння прычын славянскага разладу; заклік да аб’яднання славян і іншыя… Шаўчэнка высока цаніў барацьбу за свабоду, смеласць і самаахвяраванне, веліч нораваў і лёсаў, якія нараджаліся ў абароне роднай зямлі, непакорлівасць і непрымірымасць – усё тое, чаго, на яго думку, не хапала сучаснікам. Гэта таксама быў урок мінулага сучаснасці, але з гэтага ўрока здабываліся зусім іншыя каштоўнасці… У Шаўчэнкі значна цверазейшы і, можна сказаць, больш глыбокі падыход да гісторыі, больш горкае і больш мужнае яе разуменне. Ён не суцяшае сябе ілюзіямі, ён разумее, што ўсё праходзіць не дзеля таго, каб вярнуцца. І народ ніколі не верне сабе страчанага ў тым жа выглядзе. Адчуванне непаўторнасці руху ад самага пачатку было ўласцівае паэтычнай філасофіі Шаўчэнкі. «Было калісь – мінулася, не вернецца ізноў». Шаўчэнка хоча новай Украіны, а ў мінулым шукае традыцыі свабоды і гераізму, каб здабыць надзею, прыклад, сілу для барацьбы за гэтую новую Украіну, нарэшце – гістарычнае права на яе.
Трэба нагадаць, што Шаўчэнка даволі хутка пераадолеў ідэалізацыю мінулага, казацтва, выпрацаваў аб’ектыўны і крытычны погляд (які, вядома, не адкідваў гераічных старонак украінскай гісторыі). А калі гэтая ідэалізацыя стала «моднай» (не ў апошнюю чаргу пад уплывам славянафільскіх і ўкраінафільскіх захапленняў), калі яна стала набіраць аб’ектыўна кансерватыўна-рэтраграднага характару ў «патрыятычных» панкоў і г. д., – Шаўчэнка рэзка выступіў супраць яе, паказаўшы яе фальш і яшчэ раз падкрэсліўшы, што менавіта ён шануе ў гісторыі свайго народа, якія ўрокі з яе выводзіць.
Характэрна, што Шаўчэнка ў пасланні «І мертвим, і живим…» сваё вострае выкрыццё фальшывай ідэалізацыі гісторыі Украіны, асабліва гетманства, разгортвае ў кантэксце агульнай саркастычнай характарыстыкі славянафільскай моды. Вельмі дакладна і справядліва вызначае ён яе панскую прыроду і кніжнае, тэарэтычнае паходжанне – у адрозненне ад свайго народнага пачуцця Украіны. Не хавае іроніі і датычна захаплення паноў-украінафілаў (або ўкраінскіх славянафілаў) праблемамі, кажучы па-сучаснаму, замежных славян. Сапраўды: так турбуюцца клопатамі далёкіх братоў… як быццам у сябе няма клопатаў; так ім спачуваюць, што і свайго рэальнага становішча не бачаць.
Менавіта пра гэта ён пісаў у прадмове да неажыццёўленага выдання «Кобзаря» яшчэ ў сакавіку 1847 года: «Вялікая туга асела маю душу. Чую, а часам і чытаю: ляхі друкуюць, чэхі, сербы, балгары, чарнагоры, маскалі – усе друкуюць, а ў нас ні гу-гу, быццам усе анямелі». І далей – у адрас маскоўскіх «журналістаў»: «Крычаць аб адзінай славянскай літаратуры, а не жадаюць і зазірнуць, што робіцца ў славян!»[12]
Але была і іншая разнавіднасць украінскага, уласна ўжо маларасійскага славянафільства. Вучонае і «вальнадумнае» панства шчодра дарыла сваю палкую любоў далёкім братам, а ўласнага народа наогул не хацела ведаць, абыходзілася напышлівай рыторыкай. Асабліва абурала Шаўчэнку тое, што гэтыя патрыёты славянства прымудраліся сумясціць свой высакародны патрыятызм і «шырокую адукаванасць» з пагардай да роднай, украінскай мовы:
І Калара чытаеце,Колькі хопіць сілы,І Шафарыка, і Ганка,І ў славянафілыТак і лезеце… І мовыСлавянскага люду —Вам вядомы. Ды сваёй…Далібог – калісьці ж будземЗа сваю і мы – гарой…Шаўчэнка рана і празорліва заўважыў у славянафільстве гэтую тэндэнцыю выключаць украінскі народ з славянскай сям’і, гэта значыць, не прызнаваць за ўкраінскім народам права быць асобнай і раўнапраўнай з іншымі нацыянальнай адзінкай, раствараць яго ў «агульнарускасці», узурпіруючы на карысць апошняй яго гісторыю, культуру, зямлю:
Звеку, маўляў, усё тоеІх было, не наша,Што яны ўнаём даваліТатарам на пашуДы палякам…Гэта – саркастычны перыфраз версіі афіцыёзнай і наогул імперска-патрыятычнай гістарыяграфіі, для якой Украіна была ўсяго толькі «ўскраінай» царскай Расіі, часова саступленай татарам і палякам.
Многавяковае самабытнае гістарычнае і культурнае жыццё Украіны, яе барацьба за свабоду ігнараваліся. Пры гэтым звярталіся, у прыватнасці, да хітрага маніпулявання этнонімамі «Украіна» і «Маларосія». І «дзяржаўнікі», і славянафілы не прымалі слоў «украінец» і «Украіна» як саманазвы прадстаўніка народа і назвы краіны, таму адмаўлялі і народ, і тую краіну ва ўласнай якасці.
Гэта не былі нявінныя лінгвістычныя практыкаванні, лексічныя адрозненні – гэта было прынцыповае пытанне, асабліва для Шаўчэнкі, паколькі і яго намаганнямі слова «Украіна» аднаўлялася і канчаткова сцвярджалася як саманазва народа і зямлі (у той час як разнамасныя ўкраінафобы дружна высмейвалі гэтую саманазву ці скажалі яе значэнне). Па славянафільскай жа тэрміналогіі стаяла ўхілістасць і няшчырасць усёй іх пазіцыі адносна Украіны: велікадушна пахвальваючы «паўднёвае племя рускага народа», яны фактычна адмаўлялі яму ў праве на ўласнае нацыянальна-палітычнае і культурнае развіццё (і нават на ўласнае імя!), што асабліва выявілася ў канцы 50-х гадоў і стала адной з галоўных прычын канчатковага разрыву Шаўчэнкі са славянафіламі.
У мікалаеўскую эпоху, калі адным з найважнейшых догматаў унутранай палітыкі была абвешчана так званая «народнасць», нараджаецца, па сутнасці, ідэалогія, якая пазней аформілася ў дзяржаўна падтрымліваны рускі нацыяналізм. Для Украіны гэты «перыяд» абярнуўся ўзмацненнем нацыянальнага прыгнёту і русіфікацыі, паліцэйскай падазронасцю да «ўкраінафільства», новымі перашкодамі на шляху развіцця ўкраінскай літаратуры. Уласна, мікалаеўская палітыка «нацыянальнасці» была гістарычным звяном паміж палітыкай Кацярыны ІІ, якая ставіла сваёй мэтай «выкараніць» ва ўкраінцаў і іншых народаў імперыі «розніцу» і «развратное мнение, по коему почитают себя народом, от здешнего отличным» (а галоўнае – «легчайшими способами привести к тому, чтоб оне обрусели и перестали бы глядеть, как волки в лесу»[13]), – і палітыкай трох апошніх расійскіх манархаў з іх няспыннай барацьбой супраць партыкулярызму, месніцтва, сепаратызму і мазепінства, як называўся ўсялякі ўкраінскі рух.
У гісторыі падаўлення царызмам украінскіх рухаў выкрыццё і разгром Кірыла-Мяфодзіеўскага брацтва – адна з найважнейшых падзей, з найаддаленымі наступствамі. Была спынена хваля нацыянальнага адраджэння, што абяцала стаць высокай і магутнай. Была ў зародку прыдушана, пакарана і рассеяна маладая таленавітая нацыянальная інтэлігенцыя і на дзесяцігоддзі затрымана яе фарміраванне ў далейшым.
Шаўчэнка «сочинял стихи на малороссийском языке самого возмутительного содержания, – пісаў у сваіх вывадах Мікалаю І шэф жандармаў, начальнік ІІІ аддзялення граф А. Ф. Арлоў. – В них он выражал плач о мнимом порабощении и бедствиях Украины, то возглашал о славе гетманского правления и прежней вольнице козачества, то с невероятной дерзостью изливал клеветы и желчь на особ императорского дома (…) Шевченко приобрел между друзьями своими славу знаменитого малороссийского писателя, а потому стихи его вдвойне вредны и опасны. С любимыми стихами в Малороссии могли посеяться и впоследствии укорениться мысли о мнимом блаженстве времен гетьманщины, о счастии возвратить эти времена и о возможности Украйне существовать в виде отдельного государства».[14]