Хайа тоом, туох сорук?.. Мордьоһун оҕонньор кулун үтүлүктэрин, төбөлөрө тэҥнэнэн чөмөхтүү мунньуллубут сымалалаах үөл сиэрдийэлэр үөһэ көннөрөн, оннуларын булларан чөкө ууран баран, ол үөһэ олороолоро ыйытар, сүүһүгэр бычыгыраан тахсыбыт көлөһүнүн өҥө көстүбэт буола киртийбит сачыын былаатынан соттор.
Тоҥус Хоммут толоонугар бүтэй маһа кэрдээччилэр, үлүһүйэн үлэлээбиттэрэ хас да хонно: сарсыарда таҥара сырдыаҕыттан, бэрт эрдэттэн, уһун күнү быһа тура тэбэн сылдьаллар. Киэһэ отой хойут бүтэллэр. Киэһэ да диэн буолуо дуо, Улахан Баһылай бэҕэһээ күн киирэн ырааппытын кэннэ хараҥаҕа харбыалаһан кэлтэ. Мас кэрдэр да сирдэрэ тэйиччи.
Өксөөн ыытта мин сонуммун сонно тута кэпсии охсубаппын.
Туохха? диир Мичээр Баһылай.
Мунньах бээ-бээ, өссө туох-туох дииллэрий ээ, миитин, миитин буолар үһү
Мордьоһун Өлөксөй кыҥнайбахтыы-кыҥнайбахтыы алаа харахтарынан миигин бэркэ диэн дьиктиргээбиттии кыҥастаһар:
Мунньах даа!.. Ол бу айылаах үтүө күн үүнэн турдаҕына, үлэ-хамнас хаба ортотугар эмиэ туохпут мунньаҕай-тайматай, оччо үлүгэр ыксаллаах-тиэтэллээх доҕор?..
Хата эн этэҕин диир Мичээр Баһылай.
Түөрэ бары, сибилигин барар үһүгүт Сүөһү үлэһиттэриттэн уратылар бүгүн үлэлиэ да суоххутун сөп Кыайыы буолбут!.. Биһиги сэриилэрбит өстөөҕү букатыннаахтык урусхаллаабыттар, үлтүрүппүттэр!.. Сэрии бүппүт!.. Кыайыы мунньаҕа миитинэ Онон барар үһүгүт!.. мин биир тыынынан кутан-симэн кээһэбин.
Төһө да бэрт сотору кэминэн кыайыы күнэ үүнүөхтээҕэ биллибитин иһин, кыайыы туһунан сурахтан дьонум оо, үөрбүтэрин эриэхсит мэктиэтигэр өрө өндөҥкөлөһө түстүлэр
Кыайыы буолбут?!.
Сэрии бүппүт
Көр эрэ!..
Ол иһин
Оччоҕо Бэрилиин куораты ыллахтара дии?.. Бычыгыр Баһылай кимиэхэ да туһаайбакка эрэ ыйытар.
Бүтэһик хаалбыт, хорҕойбут арҕахтара этэ буолба-ат?.. диир Мордьоһун оҕонньор.
Ылымына Бэрэлиини урусхаллааннар кыайыы буоллаҕа дии Дьэ хайдах эрэ кэһэттилэр Кыайыы!.. Тоҕо бэрдэй, кэрэтэй!.. Ээ доҕоттоор!.. Халҕарыын, эдэр, оҕо киһи сиэринэн үөрүүтэ-көтүүтэ ордук омуннаах, хортууһун устан өрө быраҕа-быраҕа хабан ылар. Саҥа кэрдиллибит сиэрдийэ чоҥочоҕор аҥаар атаҕынан дугуна үктэнээт тэптиргэ тэппитинии ыстанан кэбиһэр
Төһө да улаханнык үөрбүтүн иһин, онтун биллэрбэккэ иһигэр сатаан тутааччылара Улахан Баһылай, олооҥҥо ыйанан турар, оргуйан баран сойон эрэр уулаах тимир солуурчаҕы кылдьыытыттан ылан, сэмээр иҥнэрэн ыйырбахтыыр. Утаппыт ахан быһыылаах, буолумуна, күнэ да куйааһа бэрт. Баһылай кэнниттэн мин эмиэ утахпын ханнарабын. Халҕарыын да хаалсыбат, солуурчахтаах чэйи иҥсэлээхтик иһэн киллиргэтэр
Улахан Баһылай оттомноохтук тутта сатаабытын да иһин дьүһүнүгэр киһи хайдах да гынан кистээбэт мичээр толбоно түспүт. Бу айылаах сүдү үөрүүнү син биир хайдах да саһыарбаккын.
Мордьоһун удьурҕай хамсатыгар табах уурунан баран, кулуһун оннун булкуйан кыһыл чоҕу төкүнүтэн ылан, омурдун «соп-соп» соппоҥнотон табаҕын уматтар:
Оччоҕо, биһиги доҕоттор, хайыыбытый? диир.
Халҕарыын, Өлөксөйү саҥа көрбүт киһилии туттар:
Хайыахпытый, онтон дьэ ойдохпут дии!..
Ойор ээ, бу убургу Мордьоһун сүргэтэ көтөҕүллүбүт ахан, табаҕын хойуу буруотугар чачайан сөтөллүмэхтээн ылар.
Мичээр Баһылай икки ытыһынан хардары-таары ынах этэрбэстэрин сотолорун тэбэммэхтиир:
Чэ, тугу кэтэһэн олоруохпутуй, барыаххайыҥ Дьон кэтэһиэхтэрэ
Оннук Бычыгыр сөбүлэһэ охсор. Чэйи ынтах да тиийэн иһиэхпит, аһы онно да баран аһыахпыт, сэмсэ аһылыктарын аһаары сылдьыбыт мас кэрдээччилэр барардыы оҥостоллор.
Халҕарыын хотоол сиргэ халыйбыт хаар уутун сурдьугунас көмүрүөлүүн солуурчахха баһан ылан, сөҕүрүйбүт эрээри, сыр-сыр сырдьыгыныы сытар уотун умуруорар, туллай этэрбэһинэн тэпсэн дьиппинитэр. Уу чаана бургучуйар
Бүгүн ситэри үлэлээбэтэхпитин сарсын, өйүүн хас да бүк куоһарыахпыт, бу айылаах үтүө, өрөгөй күннэр кэлтэрин кэннэ доҕоттор Кыайыы буолтун кэннэ Сэрии аны суох, бүттэ!.. Уонна ама хайдах үлэлиэхпит суоҕай, бэйэбит туспутугар, дойдубут туһугар, оннук буолбат дуо!.. Бычыгыр өйүөлээх ботуоҥкатын быатыттан ылан санныгар туора иилинэн кэтэ-кэтэ үөрэн-көтөн өндөҥкөлүүр.
Бэрт сөпкө сөллөҥнөөтүҥ! Халҕарыын Бычыгыр саҥатыгар сөбүлэһэ охсор. Үлэлээбэккэ Кыайыы буолла диэн үөһэ силлии-силлии сытыахпыт дуо
Эрчимнээх, дохсун, эдэр уол дьээбэлээх-хооболоох, көрүдьүөс тылларыттан дьонум күлсэллэр
Мин атым холунун дьиримэ сиҥэ уутугар сытыйбытын ньиккэрийэн баран бирээскитигэр ыга тардаат көлөбүн миинэбин:
Миҥэлээх киһи бардаҕым дии, диэт тиҥилэхтээн кээһэбин.
Тыый, биһигини күүтэн туруоҥ дуо, диир Халҕарыын.
Быркылаах эбэни тохтоло суох сиэллэрэн тахсан баран, кэннибин хайыспытым мас кэрдээччилэр, оол курдук, тиэтэйэ-саарайа харбыалаһан бары бииргэ иһэллэр. Тохтоон, мин кинилэри одуулаһан турарбын көрөн Халҕарыын икки илиитин өрө көтөҕөн хатыйа далбаатыыр
Дэриэбинэҕэ киирэн иһэн көртүм, бырабылыанньа дьиэ үөһэ уот кыһыл былааҕы саайбыттара, бу өрөгөйдөөх күҥҥэ сүгүрүйбүттүү умса нөрүйэн тэлимниир.
Дьыксаах Апанаас Уолбуттан хайыы-сах кэлэ охсубут, тэлгэһэтин бүтэйин аанын баҕанатыгар уу чоккурас буола тириппит Сиэллээх атыыр барахсан бааллан турар Дэриэбинэ иһигэр, дьон, оҕолуун-улаханныын бары туохха эрэ тиэтэйбиттии сүүрэллэр-көтөллөр. Бэл ыттыын-кустуун сүргэлэрэ сүр күүскэ көтөҕүллэн дьиктитик дьэргэйбиккэ дылылар Дьэримиэй оҕонньордоох дьэрэкээн өҥнөөх соҕотох бөтүүктэрэ, хайдах көтөн тахсыбыта эбитэ буолла, хотон салгылыыр ураатын үөһэ атын аҕай хонойон олорон кылыһахтаах, чөллөркөй куолаһынан хаһыытаан хахаарытар. Киниттэн хаалсыбатарбыт ханнык диэбиттии биһиги бөтүүктэрбит хааччахтарын иһигэр сылдьан солбуһа-солбуһа үрүт-үөһэ тэбис-тэҥҥэ түһэрсэллэр
Бырабылыанньа таһыгар киэҥ чалбах тахсыбытын ити ыкардыгар хоро охсубуттара үөскэ хордоҕой анныгар түһэн, сылгы хаһыытын уута өссө эбии кэҥээбит. Ити килэйбит киэҥ ууга хомурах куһун ытаары, арыы талах анныгар, хайалара эрэ хайыы-сахха дурда оҥосто охсон чөкөппүт. Дэриэбинэ иһигэр, тэпсилгэҥҥэ, кир-хох быһа сиэн күүскэ ууларан, садырым уута харса суох халдьыгыраан, чэмэлкэй күн уотугар күлүмүрдүү-күлүмүрдүү онно-манна үрүҥ сүүрүктэр сырсыбыттар Хоруур, тээпкэ, күрдьэх тутуурдаах оҕолор айманаллар, сүүрэкэлэһэллэр
Балаҕаччыттан үөрэх оҕолоро дьиэлэригэр кэлбиттэр. Таппаҕаараптар тэлгэһэлэрин таһынан ааһан истэхпинэ, хотон кэннинээҕи ыллык суолунан сиэттиспитинэн аргыстаһан испит, төрдүс кылааска бииргэ үөрэнэр Болчох Сэмэн уонна Дьорой Маарыйа уун-утары тахсан кэллилэр Аны хотон халҕана хаачыгыр гына тыаһаатын кытта Таппаҕаараптар ийэлэрэ Маарпа күрдьэх тутуурдаах түөрэҥэлээн таҕыста.
Аана хантан кэллиҥ? Болчох Сэмэн сүүрэн кэлэн атым көнтөһүн төрдүттэн тутан туран, Үргэл сымнаҕас сымыһаҕын имэрийэ-имэрийэ ыйытар.
Маарпа үөрэх оҕолорун көрөн:
Хайа, үөрэммэтигит дуо тоҕойдорум? диир.
Тыый, бүгүн ханнык үөрэх кэлиэй!.. Кыайыы буолбут дии!.. Сэрии букатыннаахтык бүппүт үөрүүлээх сураҕа кэлтин кэннэ!.. Сэрии отой бүппүт!.. Аны сэрии суох!.. Дьорой Маарыйа сүүрэн кэлэн Маарпаны кууһар, бэйэтэ да сылламтаҕай ахан кыыс, Маарпаны харса суох иэдэһиттэн сыллаталаан ылар.
Оо, оҕолорум барахсаттарыа Маарпа кэмэ суох үөрэн, уйадыйбыт куолаһынан: Бээ эрэ, оттон, били, мин киһим?.. Биэрэ?.. Ханна баарый, тоҕо кэлбэтэ?.. аны баҕар көрбөккө турарым буолаарай диэбиттии тула-мала көрүөлэнэр
Биһиги эрдэлээтибит, ынтах, Балаҕаччыга кыайыы миитинэ буола турдаҕына манна түһүннүбүт. Биэрэлээх миитиҥҥэ сылдьан баран кэлиэхтэрэ, аныаха диэри бүппүттэрэ буолуо, иһэллэр ини диир Дьорой.