Суол устун урут-кэлин түсүһүү Болчох Сэмэн биир кылааска үөрэнэр доҕор кыыһын саҥатын ситэрэн биэрэр, онтон салгыы: Уу, аара суол устатын тухары, кэлэн иһэн хас да сиргэ көҕөттөрү көрдүбүт; чөркөөкүлэр, мородулар, моонньоҕоттор да бааллар. Кураанах кус, бу сылыйбытыгар, эмискэ билиннэ.
Дьэ бэрт-бэрт Оо, оҕолорум барахсаттар дии-дии Маарпа, Дьоройу бэйэтигэр эпсэри тардан, былаат нөҥүө оройуттан сыллыыр. Чыычаахтарым кэлэн истэхтэрэ, оччоҕо мин бэйи, тугу эмэни боролутан тоһуйбут киһи. Кубус-кураанах кулугураа олорорум сүрэ бэрт, Таппаҕаараптар ийэлэрэ күрдьэҕин хотонун киитэ хастанан суйдаммыт эркинигэр өйөннөрөн кэбиһээт дьиэтигэр тиэтэйэр. Баарыын сарсыарда Маарпа соҕотох ынахтааҕа оҕус тарбыйахтаммыта. Оол курдук, хотон кэннинээҕи куруҥахха ынах кэнэҕэскитэ санньылыйбыта көстөр. «Киэһэ уоһах алаадьыта сиэхпит», диэбитэ, онтун дьэ ити, кыыһа иһэр сураҕын истэн, эрдэлээн астаары ыксаатаҕа.
Кулуупка көрсүөхпүт Аана, дэһэ-дэһэ Дьоройдоох сырсан эрдэхтэринэ тутуу былдьаһан:
Оттон Моруусалаах, Маарпалаах ханналарый?.. Мундулуҥдаттан кэлтэрэ дуо?..
Кэлиэхтэрэ Дьиэлэриттэн, өтөхтөрүттэн өссө үргүлдьү манна кэлиэхтэрэ Дьоннорун кытта бары мунньахха, миитиҥҥэ хайаан да кэлиэхтэрэ Дьорой дьиэрэҥкэйдээн сүүрэ-сүүрэ ыһыытыыр, онтон бүтэй маһын быыһынан төҥкөс гынаат, сонно ампаар кэннигэр киирэн сүтэн, мэлис гынан хаалар
Мин, бүгүн, доҕорум ааҕы Маарпалааҕы көрсүөхтээхпиттэн олус үөрэбин. Кинилэр кэллилэр да, сэһэн-сэппэл, таабырыннаһыы, остуоруйалаһыы, араас эгэлгэ «мөккүөр-иккиэр» барыта буолара чуолкай.
Тэлгэһэм ыксатыгар кэлэн, сэргэ моонньугар аппын тэһииниттэн баайан баран холуннарбын төлүтэ тыытан ыҥыырбын күрүө үөһээ сиэрдийэтигэр ыйаатым. Үргэли аҥаардас сөрүөтүнэн эрэ хаалларан баран, бүтэй тоһоҕотугар иилбит кырыаччыбын ыламмын түүлээн бурҕачыйа сылдьар аппын тараатым. Хас тарыы тартаҕым аайы хойуу түү кырыаччыга өлгөмнүк иилиллэн кэлэр, ону мэкэчитэ-мэкэчитэ үрүт-үөһэ мунньан иһэбин. Муспут түүбүн ампаарга киллэрэн, өҥнөрүнэн наардаммыт сылгы түүтүгэр холбуубун.
Дэриэбинэ илин уһугар хайалара эрэ:
Кубалар!!. Кубалар!!. диир саҥата аймаммытыгар хантас гынан көрбүтүм Арыылаах эбэ бэтэрээ түөлбэтинэн, ыһыахтыыр түһүлгэ үрдүнэн тоҕус куба көтөн даллаһан ааһан иһэллэр эбит Тоҕус куба Эчи наҕылларын, холкуларын Айыы көтөрдөрө барахсаттар багдаһан түһэн аата астыктарын: ыксаабакка, уолуһуйбакка, тиэтэйбэккэ усталыы сараадыппыт кынаттарынан сэмээр, аатыгар эрэ сапсынан көй салгыҥҥа уйдаран, биир кэм, уу долгунунуу усталлар
Сэлэлии анньан иһэн кубалар ортолоругар баар икки куба ыас хара өҥнөөхтөр Мин урут, айылҕа барахсан маанылаах көтөрдөрүн, кубалары саас даҕаны, күһүн даҕаны үгүстүк көрдөҕүм, ол эрэн манныгы хаһан да харахтыы илигим Эчи дьиктитин!.. Ыас хара өҥнөөх кубалар!..
Ылы-чып испит кубалар, бэрт намыһаҕынан, дэриэбинэ үрдүнэн ааһа көтөн иһэн сүр хатаннык, иччилээхтик: «Куу-ук!!. Кулук!!. Куу-ук-кулук!!.» диэн саҥарыстылар Хайалара эрэ соһуйан, өмүрэн ахан: «Хара кубалар, көрүҥҥүтүүй!!. Хара кубалар!!.», диэн чаҥкыныыр.
Ийэ айылҕа барахсан аһара да үгүс эгэлгэ дьиктилээх. Өскөтүн киһи сыныйан, болҕойон, сатаан анааран көрөр эбит буоллаҕына урут сэҥээрбэтэҕиттэн, аахайбатаҕыттан даҕаны куруук, мэлдьи туох эрэ дьиктини, сонунтан-сонуну хайаан да билэ, була турар буоллаҕа.
Кубалар Айдаҥ дэриэбинэтин ааһа көтөөт, баараҕадыйбыт суон чаллах тииттэрдээх кэриигэ тиийээт, эмискэ эгдэс гынан өрө ханарыйан үрдээн таҕыстылар уонна бэрт холкутук сэмээр эргийдэр-эргийэн үрэх сүнньүн тутуһан даллаҥнаһа турдулар.
Кыра Баһылай: «Лүксүгүнтэн тахсар от үрэҕи бата бардахха, бэрт ыраах, Муҥхаарыма диэн дьоһуннах күөл баар, ол эбэҕэ арыый тиийиэх иннинэ Куба Сымыыттаабыт диэн дьоҕус күөлгэ, куба көтөр хас сыл аайы сымыыттааччы, күһүн бэйэлэрин саҕа улааппыт, сиппит оҕолорун батыһыннаран, үөрдээн уста сылдьалларын көрөөччүбүт», диэн кэпсиирэ. Кубаны үгүс дьон отой хоту, муора кытылларыгар тиийэн сымыыттыыр көтөр дииллэр да, биһиги да дойдубут сиригэр-уотугар уйа туттан сымыыттыыр, төрүүр-ууһуур эбэлэрэ элбэхтэр. Бүлүү өрүс үөһээ, уонна орто тардыыларыгар хара туруйалар уонна кыталыктар сымыыт баттыыр, сөбүлээн тохтуур, аарыыр кутаҥнас куталаах көлүйэлэрдээх, үгүс көрдүгэннэрдээх, дүөдэлэрдээх, бэрт киэҥ сиринэн тайыыр маардар, ээйдэр баалларын туһунан кэпсииллэр.
Куба айылҕа биир маанылаах, кэрэ көтөрө. Хайа баҕарар көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл олоххо тардыһар сөҕүмэр күүстээх айылгылаах. Бэл, саас доҕорун өлөртөрөн баран, бэйэтэ кыната тостон хойобуун түспүт куба, хара тыа хайа эрэ бүччүм хонноҕор, биир эмит көрдүгэни, көлүйэни булан, онно хорҕойон төрөөн-ууһаан, сымыытын баттаан тэһэн, оҕолорун улаатыннаран, күһүн батыһыннартаан, улахан эбэлэргэ киллэрэн көтүтэлээн соҕуруу атаартыыра эбитэ үһү. Кыната тостубут ийэ куба сатыы ханна сир өтөн айаннаахтыай, оҕолорун сайыһа хаалан баран, өлөөхтөөн эрдэҕэ Олоххо тардыһыы күүһэ диэн көр оннук!.. Куба оҕолоро ситэн-хотон бааһырбыт ийэлэрин хаалларан ыраах ыырга айанныылар, оттон ол айылаах, харах харатын курдук харыстаан, араас кыылга-сүөлгэ тыынын да толук уурарын кэрэйбэккэ, көмүскээн-харыһыйан көччөх гынан көтүппүт ийэ барахсан, күһүҥҥү, кыдьымаҕынан туртайбыт тыйыс эбэ тыаһы иһиллээбит курдук киэҥ нэлэмэн иэнигэр чороҥ соҕотох тула эргичиҥнии хаалан эрдэҕэ
Мин, саныыбын ээ баҕар маннык үһүйээннэртэн сылтаан үөскээбитэ буолуо «оҕо сүрэҕэ тааска, ийэ сүрэҕэ эккэ» диэн өс хоһооно Ол эрэн, төһөтүн да иһин, киһи аата киһи, кыыл-сүөл аата кыыл-сүөл. Икки атахтаах айылҕа айбыт дьиктиттэн дьикти ураты улуу айымньыта Киһи ыалдьыбыт, босхоҥнообут күн күбэй ийэтин, балаҕанын иһигэр чороҥ соҕотох хаалларан, быраҕан ама кый-бырах быралгы уччуйан, тэлэһийэн барыа дуо Иэдээн дии!.. Баҕар бу да иһин икки атахтаах, «киһи аймах» диэн ааттанааччылар: көтөрү-сүүрэри, кыылы-сүөлү куруук ураннык, уйаҕастык толкуйдуур өйө-санаата суохтарын иһин, булт оҥостон аһаан-сиэн эрдэхтэрэ Хайдаҕа дуу?!. Эридьиэстээн, эгэлгэлээн санаан көрдөххө олус да уустук ээ Сүөһү киһи курдук өйдөөҕө эбитэ буоллар, ама хайа бэйэлээх илиитэ баран сүүскэ охсуо этэй. «Миигин өлөрүмэ, аһын-харыһый, тохтоо!..», дии турар хайа баҕарар харамайы ким ама санаата баран тыынын быһыай.
Сорох, татым санаалаах дьон булчуту кыылы-сүөлү өлөрөөччү-өһөрөөччү, аһыыр-сиир туһугар эрэ аҥардастыы апчарынааччы курдук саныыллар. Ол отой, төрүт сыыһа, толкуйа суох санаа түмүгэ. Дьиҥнээх булчут айылҕаны харыстааччы. Кини, хаһан да хара тыатын көтөрүн-сүүрэрин туһата суохха, көр оҥостон кыдыйбат. Кэмнээн-кээмэйдээн, ымпыктаан-чымпыктаан, сөбүн көрөн бултуур Аһары байбыт эбэлэрин балыгын, көрө-истэ сылдьан, илимнээн, муҥхалаан көмүс хатырыктааҕын ыарыыттан, дьүдьэйииттэн, түмүгэр тиийэн дьаалатынан эстэриттэн быыһыыр. Бааллар ээ, араас сиргэ-уокка, ураты уйаҕас санаалаах дьиҥнээх булчуттар. Мин бэйэм эт кулгаахпынан истибитим, илэ харахпынан көрбүтүм: тулаайах хаалбыт тугуту кыра оҕолуу бүөбэйдээн хара тыаҕа атаарбыт, кыната эчэйбит кыталыгы эмтээн, үтүөрдэн үрдүк мэҥэ халлааныгар хат көтүтэн дьоллообут булчуттары.
Кыылы-көтөрү көлдьүргээн, көр оҥостон атаҕастааһын ыар аньыы. Сир түннүгэ кырдьаҕастар этэллэр ээ: «Көтөрү-сүүрэри атаҕастаабыт киһи, хойут, бу Орто Дойдуттан баран баран, кэмэ кэлэн кырамантан эргиллэн хат төрүүрүгэр ол атаҕастаабыт кыыла дуу, көтөрө дуу буолан күн сиригэр түһэр үһү уонна этинэн-хаанынан ол сүөл быһыыламмытын, түктэри кэмэлдьилэммитин курдук эрэйи-кыһалҕаны аны бэйэтэ көрсөрө үһү» диэн. Тыала суохха мас хамсаабат, уота суохха буруо тыргыйбат, тугу эмэни билэн, ырааҕы, уустугу анааран эппит буолуохтаахтар. Күннээҕи судургу, сырыынньа олохтон атын, «бүтэй» киһи көрбөт-истибэт ураты уустук эйгэ олоҕо, туох да саарбаҕа суох баара чуолкай!..