Дьэ, барытыгар кэм мин буруйдаах буолан иһээхтээтэҕим. Оттон били Тойбо бухатыыр баара дии, ханна тиийдэ?
Тойбо? Аа, Тейвонен ийэтин илдьэ өссө эрдэ, мин Мииринэйгэ барарым саҕана, 1962 сыллаахха, дойдулаабыта. Аймахтарын буланнар, хорошо устроились, он там женился, кучу детей-богатырей народил, назло всем. Даа, үссэнэн абыранаары, муустаах өрүс ньалыар уутугар бииргэ күөгүлүүр доҕорум Пярно Тейвонен быдан муударай буолан таҕыста ээ Дьылҕа тиксиһиннэрдэҕинэ, көрсүөм диэн эрэнэбин.
Оччоҕо билигин да сулумаххын дуу?
Мантан тиийбитим үһүс сылыгар биир кыыһы ойох ыла сылдьыбытым. Ол эрээри, өр олорботохпут. Светлана детдомҥа үөскээбит буолан, майгыта-сигилитэ атына, дьиэтээҕи нус бараан олоҕу сатаан тэрийбэт этэ. Арахсыбыппыт. Таҥара оҕону биэрбэтэҕэ. Алта сыллааҕыта оҕолоох огдообону ылбытым. Регина диэн, медсиэстэрэ. Сэрии саҕана оҕо сылдьан эмиэ онно хоту олорбут, онтон Кангаласка кэлбит. Ыалдьан балыыһаҕа сыттахпына, билсэн холбоспуппут. Уола Альбертас быйыл Армияҕа барда. Ону кыахтаах эрдэххэ, төрүт дойдутун булларан, олохтоон кэбиһээри, аны сайын көһөргө сананныбыт. Сөбүн хоту дойдуну, киэҥ Сибиири кэрийдибит диэн буолла. Онон, Матрена-ам, соҕуруу, ээ, соҕуруу да буолуо дуо, тус арҕаа баран эрэбин. Аны көрсөр биллибэт.
Барбыт киһи баран эрдэҕиҥ, урут да кэлэ-билсэ турбутуҥ баарай?
Эттэххин да, кэм чугас этим буоллаҕа, өйдүү-саныы сырыттаҕым.
Һэ-һэ, албына диэн, төрүт быркыта суох сүтэн хаалан баран, хата, кини саныы сылдьыбыт аатырда дии ийэм күлэр. Онтон ыйытар: Дьэ, онон букатын баран эрдэҕиҥ.
Оннук. Ол иһин, бу сирэй көрсөн быраһаайдаһыам диэн, Дьокуускайдыыр сылтаҕы булан, анаан-минээн кэллим. Төннөрбөр самолеттаныам, ыраах айаны тулуйбаппын. Ахтарым буолуо, бу тымныы Саха сирин, хараҕым уута тохтубут, чугас дьонум көмүллүбүт, эдэр сааһым ааспыт дойдутун. Аҕам Аарон хайа эрэ лааҕырга, балтым Эстер-Либа, кыракый Либузя Булуҥ Тиит Арыытыгар, ийэм Катарина Покровскайга сытан хааллахтара Ол эрээри, бэйэм оннубар биир тыыннаах дууһаны хааллардаҕым дии, Катарину нашу, «нашу» диэн чиҥэтэ-чиҥэтэ эттэ. Өйдөөн кэбис, кыысчааныам, биһиги тоҕо уонна хайдах манна кэлбиппит туспа кэпсээн. Ону билэ да сатыыр наадата суох, улааттаххына, хойутун-хойут баҕар билиэҥ, баҕар суох. Ол эрээри, биири өйдөөн кэбис, эн аҕаҥ, ол аата мин, хаамаайы буолбатахпын, дьон курдук дьонноох этим, киһи тэҥинэн үлэлии-хамсыы сылдьабын. Бу Бүлүү түбэтигэр уонна Мииринэйгэ электроэнергия сайдыытыгар күүспүн харыстаабатым. Эн онон киэн туттуохтааххын, дьоһуннук сананыахтааххын. Эрэнэбин, үөрэниэҥ, үлэһит буолуоҥ, дьон кэккэтигэр тахсыаҥ. Олоҕуҥ суолугар үгүс киһини көрсүөҥ, араас омугу кытары алтыһыаҥ, оччоҕуна, «эһэм 1941 сыл сааһыгар диэри Шауляй куоракка олорбут доктор Аарон Файнберг, аҕам Мииринэйи, ГЭҺ-и тутуспут энергетик Ноэль Файнберг» диэн кыбыстыбакка, киэн тутта этэр буолаар. Киһи кимин, дьиҥэ, омуга быһаарбат, киһи быһыытынан хайдаҕа, дьэ, ол быһаарар. Биир ырыаны ыллыым эрэ, оҕо эрдэхпинэ, дьонум бырааһынньыкка бары түмүстэхтэринэ, ол ырыанан үҥкүүлүүр буолаллара. Дьээдьэ Гершель куоҕаҥныы-куоҕаҥныы скрипкаҕа тардан сыыйара, ийэм пианиноҕа охсуолуура дьэ уонна бары сарын-сарыннарыттан ылсан үҥкүүлээн бараллара. Биһиги, оҕолор, да маппаппыт. Мин, оччолорго сэттэлээхпин, Рудерманнар кыыстара Алтаны уонна ыалбыт уола Шолому кытары киирэбин. Иккилээх Либузя үҥкүү тэтиминэн ытыһын таһына-таһына, эргичиҥнээн, атылаас былаачыйата лаглаарыйар. Тула музыка, үөрүү-көтүү Өрүү оннук салҕанан бара туруон курдук Ол бэйэбит ким хоту, ким геттоҕа Мм-м аҕам куолаһын оҥоһунна, көхсүн этиттэ. Иһиттэн бэрт дириҥ дорҕооннору таһааран, оргууй аҕай саҕаланан сыыйа күүһүрэн, хамсаныылаах үҥкүү эрчиминэн сайдар ырыаны ыллаан барда:
Ээх, куолаһым куһаҕаныгар эбэн, тылын да умнубуппун. Ийэм хоту кэлэн баран, бу ырыаны санаата түстэҕинэ, муунтуйдаҕына, айаҕын иһигэр киҥинэйэн ыллыыра. Оччоҕуна, сэргэхсийэргэ дылы буолара. Оттон мин бүгүн, төрөппүт эт-хаан оҕобун кытта көрсүбүт өрөгөйдөөх кэммэр соруйан ыллаатым Дойдуга тиийдэххэ, быһыы-майгы, өй-санаа төрүт атын буолан, иккистээн көскө тиийбит дьон курдук буолабыт эрэ, хайыыбыт Уруккуттан туох да хаалбатаҕа сыттаҕа Ол туһугар кыһалыннахтара даҕаны, силистиин ылҕаан, төрдүттэн түөрэ сүргэйэн, ордубуту тэпсэн
Аҕам ити этэрин ис дьиҥин мин, чахчыта, тугу даҕаны өйдөөбөтөҕүм. Ол эрээри, кини көрсүбүт олоҕор киһи ылбычча сатаан, кыайан быһаарбат, туох эрэ ынырык кистэлэҥэ баарын дууһам хайа эрэ түгэҕинэн сэрэйбитим. Кэпсэтэрбит быыһыгар хаартыска көрдөрбүппүт. Мин детсакка, оскуолаҕа, ийэм пиэрмэҕэ дьахталлары кытары түһүтэлээбиппит син элбэх этилэрэ. Аҕам эһээлээх эбэм хаартыскаларын көрөн үөрдэ.
Үтүөкэн дьон этэ, оҕолорун курдук көрөн үчүгэйдик олордубуттара. Ийэбин сүтэриэхпиттэн, олус аймана сылдьыбытым. Күн сиригэр күндүтүк саныырым туох даҕаны хаалбатаҕа, сатахха, наар бииргэ суулаһан сылдьыбыт дьоммут, Рохлиннар, Эйдеманнар, оччолорго бары дойдуларыгар төннүбүттэрэ, кыаммат кырдьаҕастар, тулаайах ыччаттар хаалбыппыт. Мин, төрүт да кыыл барыах дууһа, манна үчүгэй сыһыаны көрсөн, киһитийбитим, олоххо тардыстар буолбутум. Ол иһин, бу кырдьаҕастары өрүү махтана саныыбын, диэтэ.
Кырабар иккиэн түспүт хаартыскабытын көрдөөн ылла. Ийэм ону «кэбиис, туох абааһы хап-хара дьонун хаартыскаларын илдьэ сылдьарый диэн, ойоҕуҥ күнүүлээн хайа тардан кэбиһиэ» диэн биэримээри гыммытын, холку баҕайытык: «Мин Альбертас аҕатынаан түспүтүн алдьата иликпин ээ», диэн кэбистэ. Былырыын, ахсыс кылааска үөрэнэ сырыттахпытына, Бүлүү куоратыттан фотограф кэлбитигэр, дьүөгэбин кытары оҥостон ахан түспүт, олус табыллыбыт хаартыскам баара. Ону көрө-көрө, Таайа: «Хотууна, эн олох чыыстай омук кыыһа буолан түспүккүн. Сирэйиҥ маҥана (фотограф сырдык уоту утары тыктарбыта), хараҕыҥ киэҥэ (көрүөхпүнэн көрбүтүм ахай), баттаҕыҥ будьурхайа (киэргэнэн, бугудьууланыы кытаанаҕа буолбута), муннууҥ-муннуҥ (кыратык кырыыбалыы туттан олорбутум)! Үүт-маас били сурунаалга «Христос норуокка кэлиитэ» ойууга баар, ууттан тахсан эрэр оҕо курдуккун», дии-дии, кыргыттары дэлби өрүкүппүтэ. Омуннаах өттүлэрэ библиотекаҕа ол сурунаалы була ыстаммыттара. Школьнай формалаах, маҥан фартуктаах, пионерскай хаалтыстаах бэлтэспит кыргыттар сүр боччумнаахтык туттан түспүт ол «күлүкпүтүн» ийэм этиитинэн, суруктаан-бичиктээн бэлэхтээбитим. Аҕам хаартыскалары кумааҕы илииһинэн кичэллээхтик суулаан, тирии бартыбыалын иһигэр туспа паапкаҕа уган кэбиспитэ.
Түөртүүр саҕана дьоно кэлбиттэрэ. Саха киһитэ Михаил Семенович Чурапчыттан төрүттээхпин, Ноэль Аароновиһы кытары бииргэ үлэлиибин, доҕордуубут диир. Айаҥҥа фотоаппараттаах сылдьар эбит, биһигини үһүөммүтүн уонна миигин аҕабын кытары хаартыскаҕа түһэрдэ. «ГЭС кылаабынай энергетигэ аҕалаах кыысчаан, дьэ, үөрэххин кытаат», диэтэ. Оттон ыалдьыппытыгар сөмүйэтин чочоҥнотто: «Маннык алмааһы саһыара сылдьаргын төрүт биллэрбэт эбиккин ээ, вот хитрец». Онуоха хардата: «Алмаас үрэх баһыттан булуллар уонна кырыыланан-чочуллан бриллиант буоллаҕына эрэ киэҥ сиргэ тахсар», диэн буолла. Арахсарбытыгар аҕам ийэбин уонна миигин, иккиэммитин олбу-солбу сыллаан ылла, хараҕын уутун сотунна.
Бу уол бачча сааһыгар диэри уйанын, ийэм кэмчиэрийбиттии симиктик күлэ хаалла. Оттон ааны сабан тахсыбыттарын кэннэ атахтара чигдигэ «куучур-хаачыр» тыаһаан ыраата турбутун, массыына аана «лип» гына сабыллаат, айаннаан бирилээбитин иһиллээн саҥата суох турда.