Улаанай айааһанан үтүөкэннээх көлүүр ата буолбута эрээри, Баһылайтан ураты кими да билиммэт этэ. Барыларын тииһинэн, туйаҕынан көрсөрүн абааһы көрөн, кэлин ким да миинэ, көлүнэ сатаабат буолбута. Онон кыһыннары, сайыннары Баһылай илиитигэр киирбитэ. Баһылай сайылыкка тахсыы саҕана буор оһоххо тимири уһаарара, ол тааһын биэс-алта көстөөх сиртэн сыарҕаҕа тиэйэн, эбэтэр акка ыҥырдан аҕалара. Онтунан кыһын холкуос араас тэрилин оҥорон, буор сыбахтаах кыракый балаҕаҥҥа кыстык тыаһа чаҥыйан олороро. Онтон сайын косилканан от оҕустарара. Кини кыһа уотугар кытарбыт, тимир суоһугар хараарбыт тарбахтардаах хатыылаах ытыһынан хоҥоруутун, моонньун имэрийдэҕинэ, Улаанай таптатан хараҕын симэн, баһын ньолбоччу туттан баран туран биэрэрэ. Оттон кыһынын кырыаччынан түүтүн тараатаҕына, моонньун токутан, түөрт атаҕын бадьаралыы үктээн, кутуругун хоппоччу туттан адьас хамсаабакка турара. Кэлин били улаан дьүһүнэ сүтэн, түүтэ-өҥө муус маҥан буолбута.
* * *
Баһылайдааҕы Мальта диэн тимир суол станциятыгар тиэрдэн сыл аҥаара курдук үөрэтэ түһээт, фроҥҥа аһарбыттара. Ленинградскай фроҥҥа тиийбиттэрэ аҕыйах хоноотун кытта, өстөөҕү утары улахан кимэн киирии саҕаламмыта. Баһылай кыргыһыыга киирээт, бастакы күн бааһыран госпитальга түбэспитэ. Икки ыйтан ордук эмтэнэн үтүөрбүтүн кэннэ аны артиллерийскай чааска анаабыттара. Онон 76 мм буусканы соһор аттарга ездовой буолбута. Бууска передогар түөрт аты көлүйэллэрэ. Бинтиэпкэ тутан баран «Ураа!» хаһыытыы-хаһыытыы сүүрэр курдук буолуо дуо, арыый да куттала суоҕа. Ол эрээри сэрии аата сэрии. Манна да күн аайы өлүү-сүтүү тахсар этэ. Ордук өстөөх сөмөлүөттэрэ сытайан туран бултаһаллара. Сорох күн саллааттар «араама» диэн ааттыыр разведчик сөмөлүөттэрэ күнү быһа үрдүлэригэр тарылыыра. Онон буускаларын кичэйэн кистииллэрэ. Үрдүнэн сиэккэ тардан баран, отунан-маһынан, сэбирдэҕинэн маскировкалыыллара.
Баһылай эбээһинэһинэн буусканы соһор аттары көрүү-истии, салайыы, кыргыһыы кэмигэр сэнээрээттэри таһыы этэ. Бууска передогар сүүрбэ биэс сэнэрээт киирэр анал дьааһык баара. Ону таһынан станинаҕа үстүү сэнэрээттээх икки-үс дьааһыгы баайаллара. Айанныылларыгар Баһылай инники хаҥас аты миинэн иһиэхтээҕэ. Ардыгар буускаларын суһаллык атын сиргэ илдьэн туруора охсор бирикээс кэлэрэ. Дьэ, оччоҕо туттуу-хаптыы кытаанаҕа буолара. Передокка көлүллүбүт аттары туос бөтөрөҥүнэн түһэрэн сэнэрээт, буомба тоҕута тэппит оҥхойдорун быыһынан эрийэ-буруйа сүүрдэн орудиетыгар тиийэ охсуон наада буолара. Буускаларын холбуу, сэнэрээттэрин тиэнэ охсоот, ыйыллыбыт сиргэ көтүтэллэрэ. Иннилэригэр-кэннилэригэр сэнэрээттэр, миинэлэр тоҕута тэбэллэрэ. Тиийэн аттарын эргитэ тардара, дьоно буусканы араара охсоллоро. Баһылай тута аттары куттала суох сиргэ илдьэрэ, онтон тэлиэгэлээх атынан дьонугар сэнэрээттээх дьааһыктары илдьэрэ.
Биирдэ инники кирбиигэ киирэн истэхтэринэ, миинэн иһэр ата табыллан төбөтүн оройунан барбыта. Баһылай атаҕа адаарыйбытынан буомба тоҕо тэппит оҥхойугар эһиллэн хаалбыта. Дьолго тугун да эчэппэтэҕэ. Ойон туран дьонугар өлбүт ат быатын-туһаҕын араарарга көмөлөспүтүнэн барбыта. Буускаларын үс атынан состорон ыйыллыбыт сиргэ илдьэн туруора охсубуттара. Өстөөх туох да олус күүскэ ытыалыыра. Тула өттүлэригэр сэнэрээт, миинэ эстэн бурҕаҥнаан олороро. Баһылай, төттөрү ыстаннаран кутталлаах сири ааһан истэҕинэ, сэнэрээт эмтэркэйэ аны биир атын иһин тэлэ тэбэн оһоҕоһо субуллан хаалбыта. Инньэ гынан инники кирбииттэн иккиэйэх эрэ аттаах тахсыбыта.
Сэриигэ дьөһөгөй оҕолоро барахсаттар кэмэ суох өлөллөрө. Буулдьа, буомба, сэнэрээт аһылыга буолбуттарын таһынан ыран-быстан охтоллоро. Өлбүт, бааһырбыт аттары тута атынынан солбуйан иһэллэрэ. Адьас ыараханнык бааһырбыттары эрэйдэммэтин диэн ытан кэбиһэллэрэ, оттон халымыр соҕустарын тыылга таһааран анал лазареттарга сүрдээҕин кыһаллан эмтииллэрэ-томтууллара. Баһылай өлбүт аттары көрдөҕүнэ сүрэҕэ нүөлүйэрэ, ардыгар мин Улаанайым эмиэ ханна эрэ буулдьаҕа табыллан охтубута буолуо диэн сүрдээҕин хараастан ылара. Ол эрээри сэрии будулҕана ити санаатын начаас киэр кыйдыыра. Ити кэмҥэ биһиги сэриилэрбит, өстөөхтөрү ыктар ыган, Белоруссия кыраныыссатыгар чугаһаабыттара.
1944 сыл бэс ыйа үүммүтэ. Биир күн Баһылайдаах чаастарын тыылга сынньалаҥҥа таһаарбыттара. Суунан-тараанан, дуоһуйа утуйан абыраммыттара. Үһүс күннэригэр орудиетын командира старшай сержант Тереховы уонна үһүс, төрдүс расчет ездовойдарын кытары тэлиэгэлээх атынан саҥа аттары ыла барбыттара. Кыракый үрэҕи оломунан туораан тэйиччи көстөр дэриэбинэҕэ тиийбиттэрэ. Сотору улахан кимэн киирии буолуохтааҕа сэрэйиллэрэ. Онон сүтүктэрин толоруналлара, күн ахсын эбии сэп-сэбиргэл, техника, көлө кэлэрэ. Дэриэбинэ кытыытыгар отучча ат бааллан турар сиригэр тиийбиттэрэ. Сержаннара тор курдук бытыктаах, кубарыйан хаалбыт гимнастеркатын түөһүгэр Кыһыл сулус уордьаннаах, фуражкалаах, сааһыран эрэр старшинаҕа дакылааттаабыта. Онтон аттар бааллан турар сирдэрин диэки барбыттара. Балачча өр аттары көрө-истэ түһэн баран, сержаннара Баһылайдааҕы ыҥырбыта.
Баһылай, аттарга чугаһаан иһэн, төбөтүн сиргэ умса анньан утуктуу турар маҥан аты хараҕа бэркэ таптыы көрбүтэ. Онтон буутугар «КӨ» диэн бэчээттээҕин көрөөт, түөһүн иһигэр туох эрэ көтүрү барарга дылы гыммыта. Көрбүтүн итэҕэйбэккэ таалан тура түспүтэ, онтон оргууй ат диэки хаампыта. Ат, киһи чугаһаан кэлбитигэр төбөтүн өрө көтөхпүтэ, таныытын тартаҥнаппыта, онтон эмискэ өрө холоруктуу түспүтэ, олус уйаҕастык кистээн дьырылаппыта. Субу утары иһэр, саллаат таҥастаах, түөһүгэр соҕотох мэтээллээх киһи кини иччитэ буоларын билбитэ Баһылай хараҕын уута халыс гына түспүтэ, тула өттө хайдах эрэ күөгэлдьийэн ылбыта. Туох да саҥата суох, икки илиитин быластаабытынан бүтэһик биэс-алта хаамыыны умса бүдүрүйтэлээн тиийэн, аты төбөтүттэн кууһа түспүтэ. Улаанай иччитин түөһүгэр төбөтүн аалыммахтаан, уҥа-хаҥас санныгар хардары-таары сыҥааҕын уурбахтаан, эмиэ да сып-сымнаҕас уоһунан ибис-инчэҕэй буолбут сирэйин сууралаамахтаан, хоҥоруутун хонноҕун анныгар уга-уга өрүтэ кэҕийбэхтээн ылбыта. Үөрбүтүн омунугар биир сиргэ өрө бэдьэҥэлии турар буолбута.
Дьоно олус соһуйбуттара. Бары атын кууһан турар Баһылай таһыгар үмүөрүспүттэрэ. Баһылай тохтоло суох кэлэ турар хараҕын уутун икки ытыһынан хардары-таары туора-маара хаһыйталыы-хаһыйталыы:
Ээтэ муой куонь. Саам иэсдил, эпсэгдээ, там на родине, дии-дии атын моонньугар умса түспүтэ.
Эхма! А конь-то узнал хозяина, диэн старшина сүрдээҕин сөхпүтэ. А он сам-то откуда? диэн Баһылай дьонуттан ыйыппыта.
Из Якутии Из Якутии он, диэн сержана атын кууһан турар Баһылайтан хараҕын араарбакка эрэ хардарбыта. Кини улаханнык долгуйбута куолаһыгар биллэрэ. Кырдьык, киһи эрэ долгуйуох түгэнэ этэ. Онуоха эбии орудиетын командира Баһылайы туохха барытыгар дьоҕурдааҕын, толоругаһын иһин сыаналыыра, сылгыны ис-иһиттэн таптыырын билэрэ.
Из Якутии Это из Сибири что ли?
Да. Из самой северной окраины, диэбитэ онуоха ездовойтартан хайалара эрэ.
Биэс аты талан, ол иһигэр, биллэн турар, Улаанайы ылан төттөрү айаннаабыттара. Баһылай атын сиэтэн, дьонун кэнниттэн барбыта. Улаанай өрөйөн-чөрөйөн, сыҥааҕын иччитин санныгар ууран ыла-ыла, кутуругун хоппоччу туттан, самыытын өрүү хаамарынааҕар адьас атыннык хайбаҥнатан, сүһүөҕүн үрдүгэр бэдьэҥэлии испитэ. Тохтообут сирдэригэр тиийэн аттарын тыа саҕатыгар кистии баайталаабыттара. Эрдэттэн оҥоһуллубут күкүрдэргэ от хаалаан биэрбиттэрэ. Хаһан баҕарар түрүбүөгэ буолуон сөбө. Онон аттары өрүү баайан туруоран аһаталлара.