Баһылай атын булан ылан аһыырын да, утуйарын да умнубута. Улаанай таһыттан арахпакка букунаһан, аһатан, уулатан, туйахтарын сарбыйан, сэлээн, түүтүн-өҥүн тараан тахсыбыта. Табаарыһа, чуваш уола, наводчик Ашанин киэһээҥҥи аһылыгын хочулуокка аҕалан биэрбитэ. Баһылай аһыыр кэмигэр аны кини Улаанайы эргийэ сылдьан көрбүтэ, имэрийбитэ-томоруйбута, анаан-минээн илдьэ кэлбит саахарынан күндүлээбитэ. Ол сылдьан Баһылайтан арааһы барытын ыйыталаспыта. Биирдэрэ нууччалыы төһө билэринэн атын, хайдах айааһаабытын, сэриигэ аттаммыттарын туһунан кэпсээбитэ. Барытын сиһилии кэпсиэн баҕарара да, тылы билбэтиттэн улаханнык олуттарара.
Киэһэ аттарын барыларын уулатан таһааран баран, хойукка диэри Улаанай таһыгар олорбута. Улаанай аһаан кирдиргэтэ туран сотору-сотору иччитин көхсүгэр муннун-уоһун аалынан ылара. Баһылай ити олорон арааһы санаабыта. Госпитальтан тахсан атын чааска түбэһиэҕиттэн биир да саханы көрсө илигэ. Дьэ уонна бу эмискэ бэйэлээх бэйэтин атын көрсө түстэҕэ. Киһи дьикти буолар эбит. Биир эмэ саханы эбэтэр чугас үөлээннээҕин көрсүбүтэ да буоллар, арааһа, итинник долгуйуо, уйадыйыа суоҕа эбитэ буолуо. Маарыын атын көрөөт, сүрэҕэ түөһүттэн субу төлө көтөн тахсыах курдук битигирии түспүтэ, тыына хаайтара сыспыта. Онтон Улаанай кинини билэн өрө мөхсө түспүтүгэр, дьонтон да кыбыстарын умнан, бэл, хараҕын уутун кыамматаҕа. Билигин онтуттан саата саныыр Эр киһи, саллаат аата хараҕын уутун кыаммакка ытаан бахсырыйа турдаҕа үһү. Хата, дьоно кини туругун өйдөөн туох да диэбэтэхтэрэ. Бэйэлэрэ да сүрдээҕин долгуйдулар быһыылааҕа. Түспүт сирдэригэр кэлээт, Баһылайы тугунан да аралдьыппакка атын кытары бодьуустаһарыгар кыах биэрбиттэрэ. Оттон Баһылай күнү быһа Улаанай таһыттан арахпакка, дойдутугар эрдэҕинэ кыһын кырыатыы, сайын охсорго көлүйэ сылдьан кэпсэтэрин курдук сахалыы саҥаран, кэпсэтэн адьас чугас киһитиниин ирэ-хоро сэһэргэспиттии дуоһуйбута. Улаанай хаҥас холугар харыстан ордук бүүрэ оспут баас онно баара. Арааһа, сэнэрээт эмтэркэйэ тэлэ көтөн ааспыт быһыылааҕа. Онтун таарыттарбат этэ, дьигиҥнии, холун этэ тардан илибирии түһэрэ.
Сынньалаҥҥа турбут биэс күннэрэ Баһылайга сэрии буолуоҕуттан саамай үчүгэй, эттиин-хаанныын, куттуун-сүрдүүн сылаанньыйбыт, олоҕун тухары умнуллубат түгэнинэн буолбута. Биир киэһэ тревоганан туруоран инники кирбиини кыйа соҕуруу диэки илдьибиттэрэ. Баһылай Улаанайы инники уҥа өттүгэр көлүйбүтэ. Бэйэтэ сиэр дьүһүннээх хаҥас аты мииммитэ. Түүнү быһа айаннаан, халлаан сырдыыта тыаҕа тахсан тохтообуттара. Күнү быһа хорҕойон туран баран, киэһэ хараҥарбытын кэннэ эмиэ айаҥҥа туруммуттара. Ити түүн тустаах сирдэригэр тиийэн буускаларын туруортаабыттара. Баһылай орудиены туруохтаах сирдэригэр илдьээт, кэтэххэ тахсан биэрбитэ. Аттарын сыгынньахтаабакка, бирикээс кэллэ да позициятыгар ойутардыы бэлэм турбута. Бу диэки баһаам күүс мустубут быһыылааҕа. Чугас-чугас араас калибрдаах орудие батареялара биир ситим буолан илим хотоҕоһунуу субуллубуттар этэ. Сарсыарда эрдэ халлаан сырдаан эрдэҕинэ, иннилэригэр үүт тураан сиик үллэн олордоҕуна, хас эмэ сүүһүнэн орудие тэҥҥэ эстэн халлаан хайдар хабараан тыаһа дэлби ыстаммыта. Аттар соһуйан чохчос гына түспүттэрэ, иннилэрин хоту ыстанан кэбиһээри быыппастыбыттара, Баһылай ыһыытаан-хаһыытаан, буойан нэһиилэ уоскуппута. Дьэ, доҕоор, онтон чаас аҥаарыттан ордук кэмҥэ сир сиҥнэр, халлаан хайдар үлүгэрэ буолбута. Аттар биир кэм кулгаахтарын ньылаҥната, дьигиҥнии, өрүтэ тэпсэҥэлии турбуттара.
Артиллерийскай бэлэмнэнии бүтээтин кытары, Баһылайга позициятыгар тиийэ охсоругар бирикээс кэлбитэ. Аттарын эргитэ тардан, дьонугар ыстаннарбыта. Расчет номнуо орудие атахтарын хомуйан бэлэм турара, ону передокка холбоно охсон, дивизионнарын холуоннатыгар суолга тахсыбыттара. Сотору хоҥнорго бирикээстээбиттэрэ. Ити икки ардыгар туман көтөн иннилэригэр ыраах, сибилигин аҕай тыһыынчанан сэнэрээт дэлбэритэ тэппит, өһөх буруо өрөһөлөнөр, сэрии тыаһа ньиргийэн олорор сирин диэки барбыттара
Хас да күн тохтоло суох кимэн киирии буолбута. Биир күн Баһылайдаах батареяларын адьас инники кирбиигэ киллэрбиттэрэ. Ыксал бөҕөнөн көтүтэн тиийэн оннуларын да була иликтэринэ, иннилэринээҕи хотоолго уонтан тахса ньиэмэс тааҥката буору-сыыһы өрүкүтэн лиһигирэһэн иһэллэрэ көстүбүтэ. Дьоно, буускаларын туруораат, ытыалаан тиҥийбитинэн барбыттара. Баһылай аттарын эргитэ тардан, тэйиччи көҕөрөр ойуурга ыстаннарбыта. Тиийэн аттарын баайа охсоот, тэлиэгэҕэ көлүллэн турар атынан дьонугар сэнэрээт илпитэ. Тула өттүгэр сэнэрээт, миинэ эстэн бурҕаҥныыра. Олортон биир эмэ таба түстэ да, аттыын бэйэлиин туох да ордубат гына дэлби тэбиллиэхтээҕэ. Баһылай ол туһунан саныы да барбат этэ. Дьонугар тиийэн сэнэрээттэри сүөкээт төттөрү ойуппута. Миинэ, сэнэрээт тоҕута тэппит аҥхайдарын быыһынан эрийэ-буруйа сүүрдэн истэҕинэ, ата умса хоруйа түспүтэ. Туох буолбутун өйдүөн икки ардыгар, ойон туран эмиэ иннин хоту ыстаммыта. Сэнэрээт тиэйэр сиригэр тиийэн иһэн ата мөлтөөн, байааттаҥнаан ылбыта, ыстанан түһэн көрбүтэ: айаҕыттан хааннаах күүгэн сынньылыйара, уҥа ойоҕоһо хаан билик буолбут этэ, агдатыттан кып-кыһыл хабахтар бычыгыраһан тахсаллара. Үгүһү толкуйдуу барбакка, бааһырбыт аты сыгынньахтаат, сүүрэн тиийэн Улаанайы сиэтэн аҕалбыта. Атын көлүйэн бүтүүтүгэр икки кырдьаҕас саллаат номнуо сэнэрээттэри тиэйэн бүтэрбиттэрэ. Эмиэ өлөр өлүүнэн илгистэр инники кирбии диэки ойуппута. Дьонугар чугаһаан истэҕинэ, хас да пехотинец утары сырсан ааспыттара. Арааһа, биһиги дьоммут чугуйан эрэллэр быһыылааҕа. Онтон аттыгар уот холлоҕос күлүпүс гынарын кытта, ханна да барбытын билбэккэ хаалбыта. Биирдэ өйдөммүтэ: тиэрэ түһэн сытара. Төбөтүн нэһиилэ хаҥас диэки эргиппитэ, тэлиэгэтэ таҥнастан хаалбыт этэ. Соҕотох көлүөһэтэ бытаан баҕайытык эргийэн уҥа-хаҥас хаадьаҥныыра. Тэйиччи соҕус сэнэрээт түһэн дэлби ыстаммыта эрээри, тыаһа иһиллибэтэҕэ. Көннөрү буор оргууй өрө сүгүллэн тахсан баран, бытаан баҕайытык таҥнары саккыраабыта.
Умса эргийэн иһэн субу аттыгар Улаанай сытарын көрбүтэ. Тылын туора уоппут, өлбөөрбүт хараҕар кумах кыырпахтара сыстыбыт, моонньо бүтүннүү балай хаан буолбут этэ. Кулгааҕын кэтэҕинээҕи сүгэ биитинэн батары саайбыт курдук ынырык бааһыттан номнуо өһөҕүрэн эрэр хаан бычыгырыыра. Баһылай туруох курдук икки илиитигэр тайанан өндөс гынан иһэн эмиэ өйүн сүтэрбитэ
* * *
Иккис хонугар полевой госпитальга өйдөммүтэ. Бастаан ханна сытарын быһаарбатаҕа. Онтон хараҕар соҕотох көлүөһэ эргийэн хаадьаҥныыра, Улаанай кумах сыстыбыт өлбөөрбүт хараҕа көстөн кэлбиттэрэ. Онуоха бэрэбээски быыһыттан барбах кылайар харахтарыттан ып-ыраас таммахтар кылабачыһан тахсыбыттара
Баһылай, сэрии кэнниттэн, адьас кырдьыар диэри улаханнык илиһиннэҕинэ, ыарытыйдаҕына, түһээн мэлдьи эргийэн хаадьаҥныыр көлүөһэни уонна кумах сыстыбыт атын хараҕын көрөр этэ. Уһуктан кэллэҕинэ, били, госпитальга курдук, икки чанчыгынан хараҕын уута сүүрэ сытар буолара
Муус чопчу
Ньукулай оҕонньор бүгүн таһырдьаттан санаата көнөн киирдэ. Кулун тутардааҕы күндэлэс сырдыктан дьиэҕэ киирэн бастаан тугу да көрбөккө аан таһыгар таалан тура түстэ. Онтон сыҥааҕын быатын оннугар тигиллибит уунаҥнас эрэһиинэни эрийэ тутан баран төбөтүн оройугар иилбитин төлө тардан бэргэһэтин уһулла. Үөрүйэҕинэн ньилбэгэр охсуолаамахтаан тэбээтэ уонна аан чанчыгар таҥас ыйыырга анаан саайыллыбыт тимир көхөнү илиитин иминэн булан быатыттан иилэн кэбистэ. Бокоорон хаалбыт тарбахтарынан оргууй тимэхтэрин төлөрүтэн сонун уһулла уонна эмиэ илиитин иминэн бигээн ыйаата.