«Мин ийэ оҕотобун»
Кырдьык, мин алаас уолабын
«Мин ийэ оҕотобун» диэтэххэ, киһи үксэ «ээ, барахсаны, аҥаардас ийэ ыччата эбит дуу» дии түһээччилэр. Килиимҥэ итинник саҥа аллайыы сыһыана суох. Ийэ диэтэххэ, ийэ, аҕа диэтэххэ, аҕа, Сүөдэрэптэр диэн үтүөкэннээх ыал сэттис оҕолоро, ыраламмыт ыччата, уолаттартан кыралара буоллаҕа эбээт!
От-мас көҕөрө тыллыыта, хатыҥ сэбирдэҕэ собо тылын саҕа буолуута, чыычаах уйа оҥостоору «ырып-чырып» ырыа бөҕөтүн дьиэрэтиитэ, кыс кэннэ туох барыта уһуктан сэргэхсийиитэ, үрүҥ түүн сырдыга сатыылыырын саҕана, ыам ыйын 26 күнүгэр уол оҕото күөгэс-налыс гына түспүт эбээт! Кини төрөөбүтүгэр аҕалара, саҥа туппут дьиэтин сарайа сиппэккэ турбутун, үөрүүтүттэн түһүнэн кэбиһэн, соҕотохто хаптаһыннарынан сабыта саайталаан бүтэрбитэ кэпсэлгэ киирбиттээх.
Дьэ били, ол саҕанааҕы 1969 сылы иэйэ-куойа анааран ыллахха, чахчы да алаадьы буһарар, кус сиир Ньукуолун ааспыта аҕыйах хоноотун кытта, саас сайыҥҥыга айылҕа сокуонунан букатыннаахтык көспүт кэмигэр күнү көрбүт бу уол кэлиитэ-кэтэһиитэ дьиктитэ эбээт. Сүөдэрэптэр Килиим диэн кыраланаат, ити чыыһылаҕа икки оҕолорун төрөөбүт күнүн бэлиэтиир үгэстэммиттэрэ. Өссө хойутуу, эмиэ ыам ыйын 26 күнүгэр, балтылара төрөөн, ити бырааһынньык суолтатын үс төгүл күүркэппитэ.
Екатерина Афанасьевна уонна Семен Пудович Федоровтар диэн нэһилиэккэ ытыктанар, иллээх-эйэлээх элбэх оҕолоох ыал быр курдук олорбуттара. Дьон-сэргэ эйэргээн, булчут аҕаларын ытыктаан сахалыы «Буутабыстар» диэн ааттыыллара. Түөрт кыыс, икки уол кэнниттэн төрөөбүт уолу Клим диэн эһэтин убайын, ол аата абаҕатын аатын биэрэн сүрэхтээбиттэрэ сонун буолбатаҕа, чугастыы билсэр дьон бары даҕаны сиэр быһыытынан судургутук ылыммыттара.
Эдьиийдэр барахсаттар саҥа төрөөбүт сурдьуларын, таҥара кэһиитин курдук ылынан, ийэлэрин кытта тэҥҥэ бүөбэйдэспиттэрэ. Аҕалара, булчут буолан, сэбиэскэй кэмҥэ сэлиэнньэҕэ көстүбэтэх да буолаахтыа, ойууру ордууланан, тыаны манаһан, судаарыстыба биэрбит былаанын толороору күндү түүлээх соноругар сааһын-үйэтин бараабыта.
Оҕолоро кинини сылга сыччах иккитэ-үстэ эрэ көрөллөрө. Аҕа барахсаны күүтэр уһунун, ахтылҕан диэн сүрэҕи-быары хам ылар ньүөлүйүүтүн кыраларыттан билбиттэрэ. Оччолорго маҕаһыынтан тиийэн талбыккынан эти-балыгы атыылаһар кыаллыбат кэмигэр этинэн тутахсыйбатах ыал бу этэ. Кыһын буоллун, сайын буоллун, хаһан да хара аһылыктара быстыбатын сөҕүөххэ эрэ сөбө. Ол булчут аҕаларын мындыр суотуттан тутулуктааҕа буолуо ээ. Кини кэллэ да, киис-солоҥдо, тииҥ-кырынаас диэни аахсыбаккын, оҕолор онно букатын кыһаллыбаттар.
Арай билэрдии, кэмэ суох ас-үөл үллэ-балла түһэрин соһуйа, үөрэ көрөллөрө. Талбыт кыылыҥ этэ, эгэлгэ балык бу дьиэҕэ толору кыстанара эмиэ буолуохтааҕын курдук этэ. Ону таһынан аттынааҕы ыалга, билсэр дьоҥҥо мэлдьи көбүччү соҕустук бэрсэргэ төттөрү-таары оҕо сүүрэрэ экчи. Килиим элбэхтик элээрбит уол оҕото ити саҕана бэрсигэн буолуу, кэһиимсэх майгы, махтал-баһыыба тылын дьиэҕэ тириэрдии хайдахтаах курдук үөрүүнү үксэтэрин иэйэн билбит, иһигэр иҥэриммит бэйэккэтэ. Аҕалара Буутабыс: «Булт аһыттан киһи көҥөммөт баҕайыта, Байанай ымыыта дэлэгэйдик күндүлүүрүн сөбүлүүр. Кыанар, кыаммат диэн баар. Хаһан даҕаны кинилэри маанылыыры умнубат, матарбат баҕайыта. Этэҥҥэ буоллахха, итиннээҕэр элбэҕи эбэбит барахсан ирээттиэҕэ», диэн такайара. Ол иһин Сүөдэрэптэр оҕолоро куруук өҥ куттаахтара, ымсыырары уонна кэччэйэри билбэккэ улааппыттара.
Билигин олохпут арыый даҕаны атын киһини тугу эмэ кыраны бэрсэҥҥин үөрүү кынатыгар олордуоҥ ардыгар саарбахтаах да буолуон сөбүн көрөн итэҕэйэр кэм. Хомойуох иһин оннук баар буолан хаалбыт эбит.
Оттон урут? Саха дьахтарын сиэринэн ийэлэрэ Кэтириинэ, оҕолоро тылларыгар олордон сотору-сотору аҕаларын суохтуулларын, ис сүрэҕиттэн бопсоро. Кинилэртэн тэйиччи, ыраах тыаҕа араас адьырҕалар быыстарыгар сылдьар паапаларын ахтан олус уйаһыйалларын аньыыргыыра, ол иһин кыраларыттан быһааран биэрбит, кытаанахтык үөрэппит буолан, оҕолор бука бары саҥата суох сүрэхтэрин кытта сипсиһэргэ эрдэттэн такайыллыбыт уратылаахтара. Кэтириинэ бэйэтэ, мээнэҕэ сорсуннаах сонордьут мааны ойоҕо буолбатах буолуохтаах, айылҕатыгар дьиктилэрдээҕэ. Кини кэргэнэ сотору кэлэрин дуу, тардылларын дуу бүтэйдии билэрэ, ханнык сылга туох булда ордук үөдүйүөн эмиэ эндэппэтэ. Улахан булт кэнниттэн дьиэни биир гына үөһэ-аллара ыйаммыт эҥинэ бэйэлээхтэр сүлүллүбүт тириилэрин хатта да ылан дьаһайтыыра, иллэҥ буоллар эрэ оҕонньорунуун тэҥҥэ таҥастаһара, тиирсэрэ.
Килиим улаатан истэҕин аайы саҥата-иҥэтэ ырааһа, көрөрө-истэрэ чоҕулуҥнаан мааныта, эргичис-урбачыс гынар сэниэтэ, хамсаныыта тэтиэнэҕэ барыларыттан бэлиэ курдуга. Кини кэнниттэн өссө үс оҕо кэлбитэ эрээри, бүтэһиктэрэ төрүүрүгэр сатанаахтаабатаҕа. Ол тиһэх уол тыыннаах хаалбыта буоллар, ийэлэрэ барахсан Герой буолуохтааҕа табыллыбатаҕа. Онон Сүөдэрэптэр тоҕус оҕону атахтарыгар туруорбуттара. Барыларын сээн диэн маанылаан, сатыылларынан такайан иитэннэр, дьоҥҥо ытыктанар төһүү-туруу үлэһит буолбуттара төрөппүттэрин үтүөтэ, кинилэр тус олохторугар, оҕолоругар тапталларын туоһута буолан хаһыс да көлүөнэҕэ сириэдийэ, салҕана турдаҕа.
Ийэттэн-аҕаттан бэриһиннэрбиттэрэ, өлүүлэтэн ылбыттара, кырдьык, элбэх эбээт, сир-дойду иччитин, омуна суох аахтара билэттиир ыал оччолорго даҕаны аҕыйаҕа. Айылҕа киһитэ буолан, аҕалара Сэмэн Буутабыс кыһын-сайын бултаатаҕа. Ол быһыытынан, кини ити дьарыгын уратытын, кыыл хаамыытын, сиэри-туому тутуһар булгуччулааҕын туһунан сибигинэһэн кэпсэтии, иһиттэн билии бу ыалга төрдүттэн баара. Ону ыһа-тоҕо киирэ-тахса кэпсиир сатамматын, сэрэхтээҕин, булт тэрилин ааҕа билэттииллэрин, тыытыллар-тыытыллыбат, атыллыыр-атыллаабат диэн эмиэ баарын быһаччы өйдүүллэрин быыкааларыттан буолуохтааҕын курдук ылыммыттара.
Онон билигин, Килиими иннигэр олордон баран, булт туһунан сэлэстэххэ, киһиҥ олоҥхо курдук, Орто туруу бараан дойду ол-бу оһуор-очур эгэлгэтиттэн саҕалаан баран, түҥ былыргы өбүгэлэрбит тэнийбэтэх-тыытыллыбатах үгэстэригэр тиийэ сэһэргээтэҕинэ, соһуйумуохха да сөп. Көр, дьиҥнээх улахан булчут ыччата оннук.
Айылҕа күүһэ киһиэхэ бэриллэр, кыаҕа кыра оҕоҕо иҥэр. Килиим бииргэ төрөөбүт улахан эдьиийэ Таптал Чагда диэн дойдутугар биллэр хоһоонньут баар. Сэмэй саха ыалын кэрэһитэ, үс оҕо ийэтэ, сиэн «эбээ» диэн ыҥырар сааһыгар тиийэн налыйан, айар кукка умсугуйуутун тылынан таһаарар уратылаах үтүөкэн дьахтар. Атыттар да төрүт удьуордарыттан матарыллыбатахтарын дойду сир дьоно көрөн олордохторо. Ону ааҕа ыйаттаан биэрэр эмиэ саха сиэригэр баппат. Баардаах кирийэр, кураанах-көҥдөй дорҕоонноохтук түөһүн тоҥсунар кэмигэр киһиргии сатыыры күөртүүр түктэри. Ол быһыытынан, холобурга, кыраны сэрэнэн сэгэтэн, сибигинэйэ былаастаан билиһиннэриибит Килиим эрэ тула буоллун.
Дьиэҕэ баар араадьыйаттан туохтан да кэрэ куолас киэһэ-сарсыарда иэйиилээхтик ыллыыр. Ийэлээх аҕата: «Ити Амма ырыаһыта Ольга Иванова», дэһэллэр. Эчикийэ доҕуһуола даҕаны үчүгэйэ, ханнык да ырыаһыт киэнигэр маарыннаабат.
диэн тыллары Килиим соһуйа истэр уонна сөпсөһөр, кырдьык ээ, ким барыта ийэлээх. Оннооҕор кыыллар. Киһи оҕото араас эбит буоллаҕа: кимиэнэ эрэ герой, кимиэнэ эрэ гений, кимиэнэ эрэ Килиим. Тыый, тугун дьиктитэй? Эллэй хоһоонун улууканнаах ырыаһыт Ольга Иванова ырыа матыыбыгар олордон аан дойдуга көтүппүтэ кырачаан Килиим төбөтүгэр соһуччу хатаммыта. Боп-боростуой ийэ барахсан төрөппүт кыра бэйэлээх оҕото хойут, улааттаҕына, герой буолан тахсар эбит дуу диэн аан бастаан толкуйга түспүтэ. Оччотугар бэйэтин норуокка кыттыгастаах курдук санаабыта. «Оттон мин» диэхтии соһуйан иһиллээбит омунугар аны: