Ҳозир баъзи бир келинларнинг қайнотасига ҳам ҳеч ийманмай қўл бериб кўришишларини, ҳатто риоя-андиша издан чиққан баъзи замонавий оилаларда бўлса, кўришганлари шарафига қадаҳ чўқиштириб шампан ичишларини эсласак, орадаги тафовут ер билан осмонча бўлиб кетганини кўрамиз. Эллик йилда эл янгиланади, деганларидай, бизнинг яқин ўтмишдаги байналмилаллашув тарихимиз ана шунга олиб келди. Аммо Кумуш ўзбек қизлари учун бир идеал, гўзал хулқу ҳаёнинг намунаси бўлар экан, ойим қизларимиз ҳар бир хатти-ҳаракатда шу ўринда Кумуш нима қилган бўлар эди, деган андишадан келиб чиқиб иш тутсалар, айни муддао бўлар эди.
Неча юз йиллар мобайнида синалиб, урфга айланган расму қоидаларимиз, маънавий қадриятларимиз бор, уларга сўнгги бир аср давомида йўл берилмай келган бўлса-да, тамом унутилиб ҳам кетмаган. Ана шулардан бири тавоф қилиб кўришишдир. Бунда аёл киши ўзидан ёши катта эркак қариндоши билан узоқ вақтдан сўнг кўришган чоғида унинг бир елкасини икки кафти билан силаб тушиб, қўлларини юзига суртади.
Балким, бу айримларга ҳозир эриш туйилар, бироқ мушфиқ оналаримизнинг ёш гўдакни суйиб, юзидан ўпиб қўйишлари, бола улғайгач, унинг пешонасидан ўпиб, ё бўлмаса елкасига қоқиб сўрашишлари нечоғлиқ ёқимли бўлса, рўзғор тутган қизларимиз улуғ ёшли эркак қариндоши ёки қайин ота ва қайин оғалари билан кўришган чоғида эҳтиром билдириб, тавоф қилишлари шунчалар табиий ва тўғри бўлади.
Албатта, ҳар бир одамнинг қўлидан ушлаб, бошига муштлаб, саломни бундай беришинг шарт, дейиш мумкин эмас, ҳожати ҳам йўқ ҳар кимнинг ихтиёри. Аммо бутун эл-юртнинг кўзида турадиган, ўз маънавияти билан унга ибрат бўладиган биродарларимизга баъзи эътирозларни мулоҳаза тариқасида айтиб ўтсак.
Ассалому алайкумнинг ўзи, аввало, камтарлик нишонаси такаббур киши бировга салом бермайди. Шундай экан, ҳар тонгда хонадонимизни алвон нурга тўлдирадиган Ассалом, Ўзбекистон! кўрсатувидаги баъзи сухандон аёлларнинг оёқ чалмаштириб ўтиришлари, ҳатто шу алпозда ўз ҳамсуҳбати билан саволжавоб қилишлари, менимча, бир оз эриш. Чунки биров сизга салом бераётган бўлса-ю, ўзи оёғини чалмаштириб ўтирган бўлса Бошқа халқларда қанақа бўлса, ўзига сийлов, аммо бизларда бу беписандликни билдиради, шу ҳолда тилга олинган Ассалому алайкумнинг маъноси ҳам йўқ.
Яна бир гап. Ҳозир кўча-кўйдами, ишхона йўлагидами, ишқилиб бирон танишингиз билан саломлашсангиз ёки нотаниш бировга салом берсангиз, эвазига Ваалайкум ассалом! ўрнига худди ўзингизникини қайтариб бергандай, Ассалом алайкум! ёки Саломалайкум! деб жавоб қайтарадиганлар кўпайган. Алик ўрнига саломнинг ўзи қайтиб келса, ўрганмаган одамга худди саломи қабул бўлмагандай туйилади. Аслида, бу бизда ўрисчага тақлидан пайдо бўлган: улар Здравствуйте!га жавобан Здравствуйте! деб, Доброе утро!га Доброе утро!, деб алик қайтаришади. Шу тариқа, Добрий день!га Добрий день!, Добрий вечер!га Добрий вечер!, Привет!га эса Привет! дегани алик ўрнига ўтади. Русча мактабни битирган, русча ўйлаб, ўзбекча сўйлайдиган аксар ёшлар саломнинг алиги ҳам ўшанақа тартибда бўлса керак, деб фикрлаб, алик олади. Таажжубки, янглиш тасаввур асосида юзага келган бу ҳолат оммалашиб, ғалати машҳурга айланаяпти, тили сиз билан биздан бурро одамлар ҳам бу ҳурмат белгиси бўлса керак, деган мулоҳаза билан шунақа алик оладиган бўлишган. Саломнинг жавоби аликдир, алик олмоқ эса такаббурликдан эмас, одобдан нишона.
Саломлашиш ва кўришиш миллий тийнат (менталитет)нинг муҳим белгиси бўлар экан, аслан бир бутун ва истиқлол туфайли алоҳида давлатга эга бўлиб, янада жипслашаётган ўзбек элининг бу борадаги энг гўзал удумларини жамлашимиз, оммалаштиришимиз айни муддао бўлар эди.
Масалан, саломлашиш асносида қўл бериб кўришишни олиб қарайлик. Бу масалада баъзи олимлар, қадим замонларда ибтидоий одам рўпарасидан келган кишига нисбатан ёмон ниятда эмаслигини англатиш учун кафтини очиб кўрсатиб, унда тош ёки тиғ йўқлигини билдирган, сўнг улар кафтларини бирлаштиришган, саломлашганда қўл бериш одати шундан қолган, деб талқин этадилар. Бу гап рост бўлса, бу одат аллақачон қолиб кетган бўларди, албатта. Бизнингча, қўл бериб кўришиш одатининг бошқа асослироқ сабаби бор шифокорлар айтадики, одамнинг қўл кафтида ҳам худди оёқ кафтида бўлгани каби, бир талай асаб нуқталари жойлашган, қўл қисиб кўришганда биз ўша нуқталарни қўзғатиб, биродаримизнинг кайфиятини кўтарамиз, ўзимизга мойил этамиз.
Шундай экан, қўл бериб саломлашиш фақат иккала киши истаганидагина жоиз, йўқса, ҳурмат билан берилган салом ва унинг алиги кифоя. Замонавий психологлар ҳам қўл ушлаб кўришиш ўзга бир одамнинг аурасига ёриб киришдир, у киши кайфиятини нафақат кўтариши, балки тушириши ҳам мумкин, деб ҳисоблайдилар. Хусусан, уй тўла меҳмонлар ҳузурига хонадон соҳибининг тирмизак ўғли кириб, бирма-бир қўл беришиб кўришиб чиқиши кабилар жилла ўринли эмас. Бу меҳмонларга ҳурматдан бўлмайди.
Теранроқ мулоҳаза қилиб кўрсак, халқимизда болага адаб-одобни, муомалани ўргатишнинг бутун бир тизими шаклланганига шоҳид бўламиз. Ёлғиз кишининг кўпчиликка, кичикнинг каттага, юриб борувчининг ўтирган кишига, отлиқнинг пиёдага салом бериши, икки киши ўзаро кўришганида эса сарбаст юриб бориб, ё бир қўллаб (иккинчи қўл кўкракда) ёки қўшқўллаб кўришиш, бунда орада камида бир киши сиққулик масофа қолдирган ҳолда ўзаро самимий табассум билан боқиб омонлашиш бизларга хос.
Бизда саломлашиш, одатда, сўрашиш билан бирга кечади, одамлар ўзаро кўришган чоғларида бир-биридан аввало сиҳати, аҳволруҳияси, қолаверса яқинлари (ота-онаси, болачақаси ва ҳоказо)нинг тинч-омонлигини ҳам бафуржа сўраб омонлашади.
Аммо кейинги даврларда йигитлар орасида ҳам, қизлар орасида ҳам ғалати-ғалати кўришишлар расм бўлиб келаётибди. Эркакларнинг қўл бериб кўришиш чоғида баъзи шарқ халқлари вакили сингари юзларини ҳам юзларига тегизиб қўйишлари ёки қучоқлашиб ўпишишлари, ё бўлмаса кечагина кўришган қизжувонларнинг бугун ҳам мода мажбуриятига кўра маълум саноқлар билан тағин чўлпиллатиб ўпишиши булар бачкана, бегона, ортиқча Бу борада қулоғингизга бир гап: ҳар жувоннинг юзида ўз эрининг бошқаларга номаҳрам бир эркакнинг нафаси бўлади дейдилар, бу нафасни бошқа аёлларнинг туйиши дуруст эмас.
Айрим гўшаларда бу таомил шу қадар шаклланганки, салом кичикдан ва алик каттадан, аммо сўрашиш каттадан бошланади ва катта сўрашиб бўлганидан кейин, ўша кичик одам камтарлик ва ҳурмат юзасидан каттадан бир қатла орттириброқ ҳол-аҳвол сўраб чиқади. Шунинг учун нотаниш тенгқурлар қўл бериб кўришиб бўлишгач, бири иккинчисидан Сўранг (яъни, Сиз улуғроқсиз), униси эса Йўқ, сиздан бўлсин (Сиздан аввал сўрашсам, беҳурматлик қилган бўламан) деб камтарлик қиладилар. Нега шунақа? Боиси шуки, катта ёшли одамнинг сўрашишга ўша топда вақти ёки ҳафсаласи бўлмаслиги ҳам мумкин, ким билади, балки каттанинг сўрашиш учун оғиз очмаслиги ўзи ҳам кичикнинг қайсидир бир қилмиши учун танбеҳ ўрнига ўтар Ҳар ҳолда, кичик ёшли одамнинг сўрашишни бошлаши унинг маҳмадоналигини ёки ўзини катта тутишини кўрсатади.
Аммо саломлашиш борасида ҳам ислоҳталаб жиҳатлар бордай. Чунончи, мактаб ё институтда ўқитувчи синфхонага кириб келса, гуруҳ раҳбари ҳаммани огоҳлантириб, Ҳурмат! деб бақиради. Ана шундан сўнг ҳамма хор тарзида Ассалому алайкум! деб садо чиқаради, муаллим алик олади. Бундай олганда, кичиклар каттага салом бераётгандай. Шундайку-я, аммо аслида ўқитувчи (бир киши) болаларга (кўпчиликка) салом бериши унга қараганда муҳимроқ. Бу масалада аввалги тартибга қайтиш тўғри бўлади.