Исомиддинов Зуҳриддин - СЎЗ ҚИСМАТИ

Зуҳриддин Исомиддинов

Сўз қисмати

Этнографик этюдлар

Улуғ шоиримизнинг бу тилагини ўринлатиш катта, улуғ вазифа. Уни ҳеч бир муаллиф уддалай олмайди, тадқиқи эса ўнлаб китобга ҳам сиғмайди.

Шунинг учун ҳам, топган гул келтирар, топмаган бир бош пиёз, деганларидек, айрим қарашларимни Сиз азиз китобхонлар билан ўртоқлашмоққа уриндим. Бошқалар ҳам билганини ўртага ташласа, шу тарзда бўлса ҳам йиғилиб, пировардида бир нима ҳосил бўлар.

КИРИШ

Эл-элатнинг қадимийлиги, яъни миллат сифатида шаклланиши тарихнинг анча ичкарисидан бошланиши бу халқнинг этник жиҳатдан бойлигининг ягона белгиси ҳам, асосий шарти ҳам эмас. Сўзни шу нарсани таъкидлашдан бошлаётганимизнинг сабаби бор. Кейинги чорак аср давомида кўпгина фидойи қаламкашлар ва қизиққон арбоблар майдонга чиқиб, ўз халқининг дунёдаги энг қадимий эл эканлигини даъво қила бошлашди. Уларнинг аксари бунинг учун ҳеч қандай тарихий исбот, мантиқий далил келтириб ўтиришмайди, албатта.

Ва миллатнинг қадимийлиги жаҳон тамаддунининг тамал тошини айнан шу эл қўйганини билдирмайди ҳам. У ёғини сўрасангиз, бугунги энг эски халқлар ҳам она тарихнинг куни кеча туғилган фарзандлари ҳеч бири бундан атиги беш минг йил илгари жаҳон айвонида алоҳида халқ сифатида бўлмаган. Ва энг кенжа халқлар ҳам куни кеча туғилган эмас. Барча кишилар Одам алайҳиссаломнинг фарзандлари. Энг янги халқларнинг ота-боболари ҳам қайсидир бир даврда бошқа эл-элатлар таркибидан муайян иқтисодий ва ижтимоий жараёнлар туфайли алоҳида эл сифатида шаклланган.

Халқ тарихининг бойлиги, серқатлам ва серқирралиги бу улуснинг тарихий жараёнлардан ўтиб келиши асносида эврилишлар кўп бўлганига, шу халқнинг таркиб топишида қай даражада кўп ва хилма-хил этнослар иштирок этганига боғлиқ.

Этнография халқ ҳаётини ўрганиш соҳаси бўлиб, қамров кўлами чексиз фан. Унга оид барча йўналиш ва масалаларни қамраб олиш тугул, санаб тугатиш ҳам мушкул. Биз эса, ўз касб-коримиз йўриғича иш тутиб, унинг бир жабҳасини она тилимиздаги айрим сўз ва ибораларнинг келиб чиқишини кузатишга, шунингдек, кундалик турмушимизда учрайдиган айрим урф-одат, таомиллар ҳақида фикр юритишга жазм этдик.

Она халқимизнинг урф-удумларини, рўзғор тутумларини, қадриятларини қанчалик биламиз? Миллий қадриятларимиз негизида қандай нарсалар ётади? Очиғи, шу мавзуда сўз кетса, кўпчилигимиз абдираб қолишимиз турган гап. Бу соҳадаги тушунчаларимиз юзаки, мубҳам. Бирор хорижлик келиб, мендан, миллатингизнинг қадриятларини тушунтириб беринг, у конкрет нималардан ташкил топади, деб сўраб қолса борми

Ҳар куни ҳар биримиз ўнлаб одамлар билан сўзлашамиз. Аммо айтаётган сўзларимизнинг тарзи, тарҳи ва тарихи ҳақида деярли ўйлаб ҳам ўтирмаймиз. Она тилимиздаги сўз ва ибораларнинг келиб чиқишини аниқлашга, шу орқали маъносини теранроқ очишга кўплар интилади. Аммо аксар одамлар мутахассис эмас, ҳаваскор.

Сўз инсон топган энг бебаҳо кашфиёт. Унинг сирини излаб, тагига етиб бўлмайди. Зеро, француз файласуфи Мишель Фуко айтганидек, «воқелик дегани аслида йўқ нарса, нимаики бор бўладиган бўлса, бу сўз, ҳатто сўз ҳақида гапирганда ҳам сўзнинг ўзидан фойдаланишга мажбур бўламиз». Постмодернчилар эса янада ғулуга кетиб, реаллик моддий мавжудлик эмас, балки сўздан иборат, деб айтишади. Сўз шундай нарса.

Ҳар бир сўз учун бутун бошли китоб ёзса арзийди, дейишади. Диққатингизга ҳавола этилаётган ушбу нашрда ўзбек халқининг баъзи тарихий сўз ва иборалари, шунингдек, миллий турмушимизга дахлдор айрим удум ва тутумларимиз ҳақида мулоҳаза билдиришга уриндик. Хулосалар, балки китобий теранликдан йироқдир, аммо Сизда муносабат ўйғота олса, бизга шуниси кифоя бўлар эди.

Ўзбекнинг биринчи каломи

Ассалому алайкум калимаси, гарчи араб тилидан кириб келган бўлса-да, ҳозир арабларнинг ўзида ҳам у биздагидай кўп ва кенг қўлланмайди. Шунингдек, исломий бошқа кўп халқлар ҳам эрталабки салом, хайрли оқшом сингари калималарни кўпроқ истифода этадилар. Бу тарзда омонлашиш бир қанча туркий халқларда ҳам етакчилик қилишини назарда тутсак, Ассалому алайкумни кундалик ҳаётда энг кўп қўллайдиган биз ўзбеклар бўлиб чиқамиз. Ўзбек ким билан, қандай шароитда учрашмасин, оғиз очиб айтадиган илк сўзи Ассалому алайкум! бўлади.

Бизда салом меҳр-оқибат, кўнгил яқинлик белгиси. Шунинг учун ҳам бир-биримизга ёзган мактубларимиз асосан салом айтиш ва ҳол сўрашдан иборат. Аскар болаларнинг уйга ёзган хатлари ҳам Саломнома, Салом мактуби деб номланади, бу ҳам ўзбек халқига хос меҳроқибатнинг, жигаржонликнинг гўзал бир тажассуми.

Аммо шундай йиллар бўлдики, Ассалому алайкум диний калима деб баҳоланиб, бир тоқа сўз Салом!га келтирилди (русларнинг Привет, Здравствуйте деб саломлашишидан улги олдик). Мактабда дарсга кирган ўқитувчи Салом, болалар! деб дарсини бошларди. Тинимсиз тарғибот натижасида одамлар кундалик турмушда ҳам, кинода ҳам, китобда ҳам фақат Салом! деб кўришишлари шарт бўлиб қолган эди. Ассалому алайкум ёлғизлатилиб, салом билан кифояланилган даврда умуман ўзбек тилининг бошқа сўз ва ифода бойликлари ҳам ҳам шунга мос даражада ғариблашди. Ана шу жиҳатдан Ассалому алайкумни тилимизнинг бир кўзгуси деса ҳам бўлади ўзбек тилининг қадри, мавқеи бу азиз калиманинг мақоми билан баравар тикланиб борди.

Хўш, ҳаммага яхши маълум бу гапларни нега эслаяпмиз? Гап шундаки, кейинги беш-ўн йил ичида баъзи ўзга халқ вакиллари ҳақида гап кетганда, шу юртда йигирма-ўттиз йиллаб яшадилар, аммо ўзбек тилида лоақал бир оғиз саломлашишни ҳам ўрганмадилар қабилида дашномлар, таъналар кўп айтилди. Бу-ку, ҳақ, аммо ўзларимиз ана шу салом-алик қоидасини қанчалик эгаллаганмиз? Гап шу ҳақда.

Ўзбекларда саломлашиш ва кўришиш бир лаҳзада ўтиб кетадиган шунчаки мулоқотолди бир нарса эмас. Унда кишиларнинг ўзаро муносабатлари, муомала одоби, ёши, ҳаттоки мавқеи акс этади. Заҳириддин Муҳаммад Бобур кимнинг ким билан қандай тарзда кўришганига синчиклаб эътибор бериб (отдан тушиб ё тушмасдан, неча марта юкуниб ё юкунмай, ер ўпиб, неча бор таъзим қилиб,), Бобурномада буларни таъкидлаб кўрсатган. Албатта, ҳозирги ҳурлик, тенг ҳуқуқлилик замонида ер ўпиб ё юкуниб кўришишга эҳтиёж йўқ, аммо лозим ўринларда таъзим билан, ўзи ва ўзганинг иззатини жойига қўйиб кўришиш ҳамиша қадрланади.

Ўткан кунларда Кумушнинг Юсуфбек ҳожи хонадонига келганидаги кўришув маросимини эсланг. Кумуш қайин онаси Ўзбек ойим билан кўришганида паранжисини ерга ташлаб, югуриб бориб ўзини Ўзбек ойимнинг қучоғига ташлайди, қайин отаси Юсуфбек ҳожига эса уялибгина салом беради (Юсуфбек ҳожи эса унинг манглайига текизиб олган ўз қўлини ўпади), Зайнаб икковлари озорсизгина кўришадилар Бу кўришишларнинг ҳар бири алоҳида ва ўзига хос, уларнинг ҳар бирида Шарқимизнинг бир дунё маъно англатишга қодир этикети мужассамлашган.