Tagin bilmadim kim haqida, ammo paygambarimiz Muhammad (s.a.v.) davrlaridan bolgan bir ulamo haqida edi bu voqea va quyidagicha bolgan ekan. Bir kun osha ulamo bir shahardan boshqa shaharga safar qilgan ekanlar. Safar ham ayni roza paytiga togri kelib qolibdi, mezbon shahar odamlari charchoq va qiynalish nimaligini bilmay ulamoni shunchalik hurmat qilganlaridan juda yaxshi kayfiyatda, quchoq ochib kutib olishga qaror qilishibdi va shahar tashqarisiga ham chiqib poylab turishgan ekan. Buni uzoqdan korgan ulamo, tuyada otirgan joylaridan va qopdan bir parcha non olib, uni tishlab, yutib yuborganlar. Buni kuzatib turgan kopchilik odamlar, shunday odam roza tutmasdan, uyalmasdan non yeb kelishini qaranglar, deya orqasiga qaytib ketishgan ekan bobosini shu gapini tugatmasdan darhol ozlarini gapini gapirishdi.
Rostan ham rozada nega roza tutmagan, bu farz ediku dedi Hasan.
Yaxshi ish qilmabdilar, ha farz dedi Husan.
Shoshmanglar, nega bunaqa shoshasizlar, axir sizlar ozlaring odamlarni keng fikrlashga orgatmayapsizlarmi? deya jilmayib, shirin gapirib qoydi bobosi gap shundaki, yoldagi odamga, musofir bolgan odamga roza tutish farz emas, keyin qazosini qilsa ham boladi, chunki islom dini, shariat bunga ruxsat bergan. Aslida keyin aniqlanishiga qaraganda, shariatning bu qoidasiga qaramay osha ulamo ham roza tutgan ekanlar, ammo kibrga, gururga, nafsga berilib ketmaslik, bu yomon narsalarni yonlariga yaqinlashtirmaslik uchun, deya shu ishni, yani non yeyishni qilishga majbur bolibdilar. Boshqa insonlar esa shariatda bunaqa narsalar borligini, kimdir shoshqaloqligidan, kimdir esa bilimida boshliqlik borligidan tez qaror qilishibdi. Endi sizlarga savol, bu hikoyadan nimani xulosa qildingiz bolalarim? bobosi ularga qarab qolibdi, ular esa bu savol berilganiga qarab, kerak narsani tushunishmaganini aytishdi bu juda gozal voqea bolalarim. Bu yerda ham islom dinining naqadar adolatli, gozal ekanini bilsa boladi, chunki bir yomon narsaga yol qoymaslik uchun bandaga qaysidir qoidasini buzib turishi, shariatning ozini doirasida qoidani ozgartirish mumkinligi imkoni berilganligini xulosasi bor. Insonga shoshqaloq bolmaslik kerakligi xulosasi ham bor, shoshib qoyib tez qaror chiqarishadi bazida. Va, bu shoshqaloqlik bilan bogliq bolgan boshliq xulosasi ham bor. Kop hollarda insonlar bilimdan boshliq nuqtalari bolib, shoshib qaror chiqarishadi, xulosa qilishadi. Xuddi hozir, sizlar ham qilgandek. Shoshqaloqlik shaytondandir, shuni ham esda tutinglar bobosini yoniga ogli, yani Hasan va Husanni dadasi kelibdi va suhbatni bolib, bir nimalarni sorabdi.
Ular esa shu joylaridan qozgalib, honalariga borishibdi va bu hikoyani eshitib, nimalarni his qilganlarini, nima fikrlarni egalari bolishganini bir-birlariga bahamlashishibdi. Bu fikr va hislar esa, ikkalasi ham goyo ichlarida juda kop savollarga javob bola oladigan, muhim bir kalitni topishganday bolishgan edi. Boshida oqituvchi bu haqiqatning uchqunini korsatganda ular bunga uncha etibor berishmagan edi, ammo hozir bu haqiqat uchquni ikkinchi marta ularga uchragandan keyin, bu uchqun olovga aylangan edi. Boshliqni tushunib yetishdanam avval, islom dini hayot tarzi ekanini, unda bunaqa gozal narsalarga gozal korinishda ruxsat etilganini tushunib yetishibdi. Yana qaror ham qilishibdi, bilimni kopaytirishga va iloji boricha ozlarini boshliq tola hayotda qoldirmaslikka. Buning uchun esa hayot tarzi qilib berilgan qoidalarni, yani islom dinini tushunib olish kerakligi va ularni shunchaki yod olish emas, aksincha aslini anglab yetib, hayot davomiyligida qollash kerakligini tushunib yetishibdi.
Boshliqning buyrugi
Munisa maktab darslik honasida otirgan edi. Uning dugonalaridan biri bolgan Nafosat keldi va nega tanaffusda boshqalarga qoshilmayotganini soragan edi. Munisa qolidagi kitobni oldida old tomonini Nafosatga korsatdi. Nafosat esa kitobning yozuviga etibor bermadi va kitobga nima aloqasi bor, deya savol berdi. Munisa keyin javob berdi, Buvim kundalik hayotimni reja qilib tuzib berganlar, bu hafta shu kitobimni tugatishim kerak va buvimga uning mohiyatini tushuntirib berishim kerak. Nafosat esa, ular atigi 12 yoshliklarini, hali kitob oqishga imkon bolishini gapirgan edi, Munisa bugun sukunat bilan javob berib qoyaqoldi. Nafosat ichidan oylar edi, hozir shu kitoblarni oqib nima topadi? Hazina yashiringanmi shu kitoblarda? Nega yoshi kattalar kitob oqishni takidlashadi?
Munisa maktabdan qaytayotgan edi. Nafosat ham shu yoldan qaytayotgan edi, chunki Munisa va Nafosat bir-biriga qoshni mahallada turishardi. Nafosat Munisaning oldiga yugurib bordi va nimaga shuncha kitobga berilayotganini sababini soradi. Shu yosinda, bu savol negadir uni tinch qoymayotganini aytdi. Munisa esa kulib, buvisi reja qilib berganini aytdi. Bunga esa Nafosat javoban, togriligini aytdi, ammo Munisaning ozi ham bunga qarshimasligini, yuz ifodalari bu buyruqni, bu rejani qabul qilganini aytib turganini aytdi. Munisa buni ham tasdiqladi va bosh silkidi. Keyin qarasa Nafosatning sport oyoq kiyimini ipi yechilib ketibdi. Munisa unga hech nima demasdan, ozi yerga egildi va ipni boglashga tushib ketdi. Nafosat, hozir oldingga yugurib kelganimda yechilib ketgan bolsa kerak, menga aytsang bolardiku, ozim boglab olardim, deb qoydi. Munisa esa, hammamiz muslimamiz va opa-singilmiz, bir-birimizga yordam bersak biror joyimiz kamayib qolmaydi, buvim shunaqa deydilar, dedi. Nafosat bu gapni eshitdiyu, goyo unga bu gapni yoshi katta bir odam sozlagandaka bolib qoldi. U bunga nima, deb javob qaytarishni ham bilmadi, shunchaki rahmat, deb qoydi.
Ertasi kuni yana maktab va oshxonada ovqatlanib otiribdi. Oshxonada 45 ta qiz bolib Munisa va Nafosat otirishibdi. Suhbat davomida hamma hohlagancha gapirayotgan edi, Nafosat qaysidir bolaning bir yomon ishini yomonlab aytib berishni boshladi. Munisa amin qildi va toyganini aytib, qizlarga rahmat va uzr, deb turib ketdi. Nafosat bunga hayron qoldi. Biroz otgandan song, Munisa Nafosatni holi joyga chaqirdi va haligi odatini boshqa qaytarmaslikni soradi, bu sorashi esa Nafosatni oylab aytayotganini bildirdi, qolganlarni oldida aytmaslik uchun, ozini chaqirib yakka ahvolda aytishni qaror qilganini ham aytdi. Nafosat esa, hop tushundim, demasdan, nega unaqa qilishim kerak, deya soradi. Munisa esa, shunchaki bu Allohning qoidalariga, buyruqlariga yarashmaydi, dedi. Nafosat tushunmaganini ochiq oydin bildirib, savolli tarzda qaradi va soradi, bularning hozirga nima aloqasi borligini. Munisa esa bunga javoban, bir kun tushunib yetarsan, dedi va hayrlashib ketdi.
Oradan yillar otdi va maktab bitiruv kuni.
Munisa va Nafosat ham katta qiz bolib qolishgan, ikkalasi ham ancha yetilgan. Nafosat oldingiga qaraganda ancha oq va qorani tushunib yetadigan bolgan edi. Nafosat Munisaning oldiga keldi va bir necha yillar oldin, unga gapirgan gapini hali ham tushunmaganini, lekin Munisa bir kun tushunib yetarsan, deb aytganini aytdi. Munisa hayron qolib, qaysi gap ekanini soradi. Nafosat esa, shunchaki bu Allohning qoidalariga, buyruqlariga yarashmaydi, degan sozlarni qaytardi. Munisa biroz oylanib turdida, buni qachon aytganini soradi. Shunda Nafosat bolgan voqeani aytib berdi va Munisa ozi hohlar-hohlamas jilmayib yubordi va osha kundan keyin yana kelsa bolardi-ku, deb izoh berib qoydi. Nafosat esa, bu savol judayam uni qiynamaganini, shunga vaqti kelsa balki ozi tushunib qolar, deb oylaganini gapirdi. Shunda Munisa tushuntirishga kirishdi, qara Nafosat, biz hozir mana maktabni ham bitiryapmiz, sodda qilib tushuntirishga harakat qilaman. Vaziyatga qara, biz maktab oquvchilarimiz, bizning oqituvchimiz bor, u qanaqa darsni bersa, shu darsni organamiz, tavsiya qilmaganini esa umuman etiborga olmaymiz. Aytilgan dars va uyga vazifadan baho olamiz, aytilmaganidan esa baho olmaymiz. Bajarilgan vazifalardan esa bajarish sifatiga qarab baho olamiz. Kimdir uyga vazifani 2 lik qilib bajaradi va 2 baho oladi, kimdir 3 lik baho va kimdir esa 4 lik baho oladi va hokozo. Ammo eng yaxshi tartibda qilingani 5 oladi. Demak shundan kelib chiqadiki, oqituvchining aytgan buyruqlarini bajarish kerak, farqi yoq bu buyruqni men yetkazamanmi yoki boshqa, hammasini bajarish kerak va nuqta, shundagina biz yaxshi baho olamiz va keying darajaga otamiz, aks holda yomon baho olib, keyingi darajaga otmaymiz. Nafosat tushungandaka bolgan edi, biroq yuz ifodasida ikkilanish soyasi bordek korindi. Shunda Munisa misolni boshqa tarafdan korsatdi. Agar adashmasam bir-ikki kun oldin, dadangni bizneslari, ishlab chiqaradigan korxonalari bor, deb aytgan eding, shunaqami? Shunaqa bolsa unda qara, ularning qolida 50 ta odam ishlasa, shulardan dadang korxona direktori, 50 ta odamlarning boshligi, agar dadang qaysidir ishchisiga bu ishni qil desa, osha ishchi qiladi, chunki dadang boshliq va oylik beradi. Agar dadang yana ong qol hisoblangan ishchisi orqali biror buyruq bersalar ham, osha ishchilar qiladi, chunki bu buyruq seni dadangdan, yani boshliqdan kelyapdi. Bu degani esa, boshliq bor degani, garchi uni ozi korinmasa ham, degani. Bu degani uning buyruqlarini bajarish kerak, degani, endi tushundingmi shuni?. Nafosat ha, deb javob berdi. Munisa esa yana jilmayib va hazillashib va nihoyat ana endi katta qizga magzini ham tushuntirsam boladi, deb qoydi, Nafosat esa goyo hafa bolgandaka bore, deb qoydi. Munisa, Allohning qoidalari bor, bu qoidalar esa bajarish kerak bolgan buyruqlar hisoblanadi, oshandagi birovning aybini ochmaslikmi, giybatini qilmaslikmi, namoz oqishlikmi, hamma-hammasi bizning bajarishimiz kerak bolgan buyruq hisoblanadi, shunda ishlab turgan korxonamiz boshligi ham bizdan alo bajarilgan vazifa uchun hursand bolgandaka va oqituvchimiz alo bajarilgan uyga vazifa uchun alo baho qoygandaka, Alloh ham bizdan hursand boladi va alo baho beradi va bu keyingi darajaga otishga imkon boladi. Munisa gapini tugatgandan song, Nafosat biroz oylanib qoldi va Munisa ketishi kerakligini aytganida oziga keldi va u ham hazil qilib qoydi, Munisa sen katta aqlli qiz ekansan, demak vaqti bolib qolibdi, nimani deysanmi, mening katta va aqlli akamga turmushga chiqishga, degan edi, endi bu safar Munisa uyalib, bore, deb ketib qoldi.