Кыһыл Аармыйа, субуотка иһитиннэрэринэн, күн аайы саҥаттан саҥа сирдэри, куораттары ылан кимэн киирэн иһэрин бэйэҕит да истэ-билэ сылдьар инигит. Өтөхпүттэн, дойдубуттан кэлэр сурук күндү да буолар эбит.
Мин иһим ыалдьан госпитальга сытан таҕыстым, билигин доруобуйам үчүгэй. Манна аҕыйах саха баар. Биир кэлэр, атын барар. Саҥа билсиэх-көрсүөх курдук буолан истэхпитинэ тус-туһунан биригээдэлэргэ араартааннар, ыыталааннар тэйсэн хаалабыт.
Чэ манан мин кылгас суругум бүтэр. Этэҥҥэ буолуҥ. Аныгыс сурукка диэри.
Суруйда уолгут Баһылай. Эһиги хайаан да суруйуҥ.
18. 12. 43.
Үс муннуктаах сурук, аҕыйах этиилээх да буоллар, бэрт күндү буолан биэрдэ.
Харандааһынан, үчүгэй баҕайы буочардаах киһиэхэ суруйтарбыт, ааҕарга киһи эрэйдэммэт, диир хассабыык кыыс. Үнүр Баһылаайаптар уоллара Куолаттан сурук кэлбитин ааҕаары, оо, эрэйи да көртүм ээ. Муҥнаах сыыһата, алҕаһа да элбэҕэ
Биһиги Баһылайбыт, үөрэҕэ суох буолан, киһиэхэ этэн суруйтардаҕына эрэ сурук ыытар киһи.
* * *
Күннэр-хонуктар эмиэ ааһан истилэр. Сааскы күн уһун, ол эрэн бииртэн биир түбүккэ аралдьыйан ону билбэккэ да хаалабын. Таһырдьа хото сылыйда, киһи-сүөһү тэпсибит сирэ быһа сиэһэн, тэлгэһэ иһигэр чалбах таҕыста. Далга, кыбыыга уһун кыһыны быһа тохтубут от сыата хараарбытын, туллуктарга ханыылаһан, ымыылар, чооруостар түһэн итигэстээн сии-сии, кинилэр эмиэ саас кэлбититтэн үөрбүккэ дылы, чыбыгыраһа-чыбыгыраһа, төттөрү-таары сырсыакалаһаллар. Хотонунан, далынан уһуннук сырыттахха ынах этэрбэс бэллэйэн хаалар, киэһэ сирэй оһох суоһугар ыраахтан сырайан сараҕадытабыт, ардыгар тыаллаах күн салгыҥҥа да ыйаан тэйгэтэн куурдабыт.
Биир күн Саамыттан Мундулуҥдаҕа сылгыһыт уолаттар икки атыыр үөрүн аҕалан хаайдылар. Сиэллээх Уола диэн сур өҥнөөх атыыр уонна Кыыллай Маҥана диэн үүт маҥан атыыр үөрдэрин көҥөнсөн, былдьаһан охсуһан бурҕачыстылар. Орулуу-орулуу харса суох кииристилэр: табыйсыы, логлорута ытырсыы, эргичис гына-гына тэпсии киэнэ кытаанаҕа. Бэйэлэрэ да аһаҕас турар хааччах тыа иһинэн барбыт «уоруйах кынатын» бата кэлэн бииргэ киирэн хаалбыттар. Уолаттар араара сатаан көрдүлэр да кыаллыбата, хайа да атыыр тахса охсон биэрбэтэ. Дьөһөгөй оҕолоро барахсаттар сиэллэрэ, кутуруктара ыһыллан олорор, өрө тура-тура, күөннэринэн түсүһэ-түсүһэ силиктэһэллэр. Туйах тыаһа лап-лачырҕас, тиис тыаһа лап-лаһырҕас
Биир түгэҥҥэ Кыыллай Маҥана чугуруйан иһэн ласпайбыт кэтит самыытынан түөрт мастаах боотулу бүтэй үөһээ икки сиэрдийэтин тоҕо түһэн кэбистэ. Ити түгэни даҕаспытынан Сиэллээх Уола эргийэ түһээт, икки кэлин атаҕынан тэбэн кууһуннарда Тыас тыаһа бүтэҥитик тас гынан хаалла, онно көрбүппүт Кыыллай Маҥанын илин уҥа атаҕын сотото ортотунан тостон тиэрэ баран, отой туспа эргийэн хаалбыт, чооҥкутун уҥуоҕа тириитин тэһэ көтөн тахсан кылбайбыт, хаан бөҕөтө ыраас хаарга ыһылла түстэ
Оо, атаҕын тоһутта!.. уолаттар бүтэй иһигэр ыстанан киирдилэр. Кыайбыт атыыр охтубут атыырга чугаһаабата: сиэлэ, кутуруга ыһыллан, уйуһуйбута ааспакка, бүтэйи кыйа сүүрэ сырытта, ол эрэн түгэн булан, охтон баран үнүөхтүү сытар атыыры кэлэн сытырҕалаан көрөттөөтө. Ону үүрэн ыыттылар.
Кыыллай Маҥана да, Сиэллээх Уола да иккиэн көлүллэр атыырдар этилэр. Бэдэрээккэ, бурдук таһыытыгар сылдьан бараннар соторутааҕыта ыытыллыбыт сүөһүлэр. Быһыылара сымнаҕас сылгылар эрээри ыҥыырданан мииниллибэттэрэ.
Сылгыһыттартан биир уол Айдаҥҥа сугулааҥҥа көтүтэ охсон кэллэ. «Бэтэринээр, Маппый Дьаакынап, куоракка барбыт, Өксөөн дьаһайан кэбиһиҥ, ааҕын кэлин да оҥоруохпут диэтэ» диэн эттэ. Кырдьыга да атаҕа тостубут сылгы аны хаһан сүөһү буолуой. Кыыллай Маҥана төһө да бэдэрээккэ сырыттар куҥнаах эбит. Уолаттар этин тиэйэн Айдаҥҥа илтилэр, ону холкуостаахтарга көлөһүн күнүн суотугар абаанса түҥэттилэр.
Баһыычаан атыырдар охсуһалларын көрөн улаханнык салынна. Маҥнай бүтэй аттыгар туран чугастан көрдө. Онтон маҥан атыыр бүтэйи үлтү түспүтүгэр куттанан, куотан кыапарыйан кэлэн, тэйиччиттэн, ыраахтан кыҥастаста
Ыраах ыырдаах айаҥҥа ат, таба; дьиэ таһыгар, мас, от тиэйиитигэр оҕус бастыҥ көлөлөрбүт. Бэдэрээт аттара (уончалыы ат) ыраах Дьокуускай куоракка бардахтарына бэрт өр буолан баран биирдэ эргиллэллэр. Суол устатын тухары анал дьаамнар бааллар. Көлөлөрү онно сынньатан, аһатан ааһаллар. Оттон дьаам аттара хас симиэбийэ аайы атын аттарынан солбуллаллар. Бэдэрээккэ наллаан соҕус сылдьар эбит буоллахтарына, дьаам сырыыта суһал, кудуччу буолар. Буоста, сээкэй ыксаллаах дөкүмүөн, отчуот барыта дьаамынан таһыллар, боломуочунайдар эмиэ онон тиэстэллэр. Дөкүмүөн барыта чуолкай, лоп бааччы, биэстии хоно-хоно саҥа сибидиэнньэ кэлэ-бара турар. Дьаамсык да, бэдэрээччит да бэйэлэриттэн ыһыктаналлар, өйүөлэнэллэр. Симиэбийэҕэ сылаас дьиэҕэ хоноллор. Дьаамнаах киһи кинилэри оргуйбут уунан, аттарын отунан хааччыйар. Көлө сууккатааҕы нуормата буут от, ону «аһыыка атаҕа» ыйааһыҥҥа чуолкай ыйаан биэрэллэр.
Дьаамҥа сорохторо оҕолоох-уруулаах, дьиэ кэргэнинэн, кыһыннары-сайыннары олохсуйан олорор ыаллар үлэлииллэр. Сайын бэдэрээт аттара сиир отторун кинилэр оттууллар. Онтуларыгар туспа көлөһүн күнэ аахсаллар. Солбуллан хаалбыт аттары сылы эргитэн көрөллөр-истэллэр. Сайын ыҥыыр атынан ыраах айанныыр ордук сылаалаах, аны оІоойутун, бырдаҕын, күлүмэнин оҕото сыттаҕа.
Кыһын туркулаах табанан тамайа көтүтэр сыыдам, түргэн, ол эрэн табаны саҥаттан-саҥа лабыкталаах сирдэринэн көрөн-истэн мэччитэр бэрийээччигэ бадьыыстаах. Хастара ыытыах иннинэ чэҥкээйилэниллэр, бөрө мэнээктээбит дьылыгар биир туспа кыһалҕа, кыыл ыһыа, тардыа диэн кулуһун отто-отто, утуйбакка түүннэри сүпсүгүрэллэр, онтон да атын иирбэҕэ-таарбаҕа түбүгэ үгүс
Холкуос сүөһүлэрэ, өссө кулун тутар саҕаланыаҕыттан, биирдиилээн төрөөн барбыт сурахтара иһиллибитэ. Оттон биһиги ынахтарбыт муус устарга утуу-субуу тарбыйахтаннылар. Маҥнай эрдэ батыллыбыт Муоһа Суох оҕус тарбыйахтанна, кини кэнниттэн Кучур ханан да атын өҥө суох мап-маҥан тыһы ньирэйи төрөттө, ол иһин Маҕантык диэн ааттаатыбыт. Туҥуйбут эмиэ тыһы томуйахтанна, сарсыарда эмээхсин хотонугар тахсыбыта саҥа төрөөбүт тарбыйах хайыы-сах атаҕар туран дыабахаччыйа сылдьара үһү, ол иһин Дыаба диэн ааттаатыбыт. Сылгы да, ынах да сүөһү хайаан да анал ааттаналлар, ити ыкка эмиэ сыһыаннаах. Дэлэҕэ да «аата суоҕу айыылар арчылаабаттар» диэн өс хоһооно үөскүө дуо. Ынахтарбыт аҕыйахтыы хонугунан быысаһыннаран кылбар баҕайытык, этэҥҥэ оҕолоннулар. Ынахсыт Айыыһыта мичик гыннаҕына төрүөх тахсар. Былыр-былыргыттан саас сүөһү төрөөтө да тутахтык олорор ыал дьэ кэҥээн күн диэки көрөр, уот диэки хайыһар. Оттон туҥуй ынах төрөөһүнэ, сүөһү эбиллиитэ үс бүк үөрүүлээх. Маарыйа эмээхсин саҥа төрөөөбүт ынаҕын сиһигэр сылаас уу кута-кута, муос ытык угунан кутурук өттүттэн саҕалаан имэрийэ-имэрийэ алгыыр:
диир, ити кэннэ бургунас үүтүн, бастакытын, түөрт эмиийин үстүүтэ тардан сиргэ ыыр, онтон дьэптэркэй, киэҥ сүмэлээх, үүттээх ынах буоллун диэн аны өссө көҥдөй сүүтүк иһинэн тыктарар. Уоһаҕынан алаадьы сырдьыгынаталлар. Дьоро киэһэ үүнэр.
Настааччыйа хотуттан кэлбит буолан сүөһүгэ тутуһуллар сиэри-туому билбэт. Оттон Огдооччуйа бэл сүөһү алгыһын этэри кытары сатыыр. Кини кэпсииринэн сорох кырдьаҕастар холбуу тутуллубут тымтыктары уматан, саҥа төрөөбүт туҥуй ынах сиһин устун барбах охсуолаан таптайа-таптайа алгыыллар үһү. Онтон кир-хох сыстыбатын диэннэр сүгэнэн туйаҕын охсуолууллар эбит.