Тыатааҕыларын түүрүллүбүт тириитин ириэрэн баран, таска таһааран эркиҥҥэ тиирэн хатара ыйаатылар. Сааскы сайа охсор чэбдик салгыҥҥа хаппыт ойуурдааҕы «арбаҕаһын» Ылдьаа маҥнай соҥоһоонноото, онтон куобах тириитин курдук ньылыбырыар диэри илиитинэн имитэн баран, тэллэх гынна. Үөһүн ийэлэригэр биэрдилэр: атыырын киэнэ дьахтарга, тыһытын киэнэ эр киһиэхэ улахан эмтээҕэ былыр-былыргыттан биллэр.
Тээтэкээннэрин этин буһардылар, күөскэ баппаҕайын кытары уктулар.
Маарыйа эмээхсин:
Тоҕойуом, күөскүн эргит эрэ, диэбитигэр, уһун уктаах хамыйаҕынан түөрэ баһан булкуйа турдахпына, арай үүт-үкчү киһи илиитин курдук эһэ баппаҕайа адаарыйан тахсан кэлбитигэр соһуйан дьик гына түстүм. «Һук!..» диэбиппин истэн эмээхсин сонньуйан ылла. Кыылбыт этин сиирбитигэр сиэри-туому тутуһан «хоок!..» дии-дии айахпытыгар утаарабыт. Ол аата «эн эккин биһиги сиэбэппит, суор сиир» диир үһүбүт, оччоҕо тээтэкээн киһиэхэ өстөммөт диэн өйдөбүл баар.
Булчуттар сонуннарын истээри хас да хонугу быһа ааммыт сабыллыбата, Айдаҥтан анаан-минээн кэлэн көрсөн бараллар. Тайахтарын этиттэн, балыктарыттан, сөп-сөп өлүүлээн, түҥэтэн бэристилэр.
Ылдьаалаах түүлээхтэрин Балаҕаччыга илдьэн лааппыга туттардылар.
* * *
Кулун тутар төһө да силлиэлээх, тибилгэннээх, эмиэ да курас, дьэҥкир дьыбар аргыһынан кубулҕатырдар, халлаан сылыйбыта лаппа билиннэ. Ахсынньы саҕаланыаҕыттан кырдьаҕастар «күөл уута көөнньөр» сорохтор өссө «сытыйар», «эргэрэр» диэннэр, ыаҕаһынан ууну баһары тохтотоллор, анньыынан муус алларан, ону тымтайга сүгэн тахсан ууланабыт.
Таска сылдьан мөскөйбүт мап-маҥан хабдьылар тэлээрэ көтөн ааһалларын күн аайы көрөбүн. Күөл тумуһахтарын көмнөхтөрө суйдаммыт, хойуу үөттэрин лабааларыгар хатанан олорон үнүгэстээн үссэнэн, аһаан ыбыгыратан солото суох буолаллар. Ылааҥы, чуумпу күн дьэргэлгэн ирбинньиктэнэ оонньуур. Сымнаҕас үрүҥ хаарга хаамсар ыалыкылар дьэргэлгэҥҥэ олус бөдөҥөөн көстөллөрө туһугар дьикти көстүү.
Улахан Баһылай талаҕы иэҕэн, хабдьы туһаҕын иитэригэр уллуҥах оҥортуур. Кыл хатан туһахтыыр, күн аайы иккини-үһү ылар, ардыгар кураанах да кэлэрэ ханна барыай. Ол эрэн үксүн илии тутуурдаах, өттүк харалаах буолар. Хабдьы ырыган куобах курдук уу судураакы мииннэммэт, мэлдьи да астык амтаннаах, бэрт минньигэс эттээх көтөр. Дэлэҕэ да ыалдьыбыты түргэнник атаҕар туруораары мас көтөрүн этинэн, миининэн хатаҕалыы сатыахтара дуо.
Уһун күнү быһа таһырдьа салгыҥҥа үлэлээн букунайар дьон сирэйбит килэрийэ хараарда. Баһылай: «Мантан ынтах ыт-кус өттө баҕас салгыны да «хабыалаан» өннөнөр баҕайыта» диир.
Халлаан сылыйан Баһыычаан наар таһырдьа оонньуур үгэстэннэ, бэл Биэрэ кыыс, бойбоччу таҥнан баран, убайын кэнниттэн тооторуйан тахсан уһун күнү быһа тэлгэһэ иһигэр сээкэйи бары бодьуустаһан саарыыр. Киэһэ өссө кииримээри кирдиэхтэнэр.
Ынах уулуур ойбонун, тибии тибэн кэбиһэн, көрдөөн нэһиилэ булабыт, ол сылдьан атахпытын сиикэйгэ да уган ылыы баар
Ый ортотун ааһыыта эбээ эмээхсин сарсыарда хотонуттан киирэн халтаҥ сонун уста туран:
Соҕотох туллук кэлэн далга чөкөллөн олорор. Бэриэтчит туллук кэлбит быһыылаах, көрөөрүҥ эрэ, аҕыйах хонугунан туллук бөҕөтө буолуо, диэтэ. Маарыйа эмээхсин эппитин курдук сотору саас илдьиттэрэ туус маҥан туллуктар чубугураспытынан бардылар. Биир халыҥ үөр кэнниттэн иккис үөр кэлэн эбиллэн иһэр. Таска таҕыстахха өтөҕү эргийэ көтөр кынаттарын тыаһа биир кэм суугунас.
Эбээ эмээхсин үс хос кылы хатан туһахтаан, хаптаһын сирэйин быһах төбөтүнэн хайа анньа-анньа, онно кыбытан ытаһалаан доҕуур оҥордо, онтон үөрэнэн биһиги бэйэбит эмиэ доҕуур оҥостон бодьуустастыбыт. Ыалларым оҕолоро: Морууса, Маарпа, Модьу уол буолан бары бииргэ сылдьабыт. Доҕотторум оскуолаларыгар барбыт кэмнэригэр туһахтары Баһыычаанныын көрөбүт, сир уларытан төттөрү-таары бэрийэбит. Иҥнибит туллуктары эргэ хотоҥҥо, күкүр иһигэр мунньабыт. Киэһэ оҕолор оскуолаларыттан кэлэллэрин кэтэһэн аартыгы манаһабыт, дьиэҕэ киирэ-тахса доҕуурдарбытын кэтиибит. Маарпалаах кэллэхтэринэ, улаханнык бултуйбут дьон быһыытынан омуннуран кэпсии-кэпсии, бултаабыт туллуктарбытын көрдөрөбүт, бары үллэстэбит. Күн уһаан халлаан хойукка диэри имнээх, онон киэһэ борук буолуор, лаппа хараҥарыар диэри кыбыынан, далынан, хотон үрдүнэн тэлэкэччиһэбит
Доҕотторум барахсаттар, оол курдук, айан суолун аартыгыттан тахсан, халыҥ көмнөх саҕынньахтарын устубут, сытыы чыпчырхай лабааларынан хаалбыт чэчир хатыҥнар быыстарынан күлүкүччүһэн, тиритэн-хорутан, тиэтэйэн-саарайан ахан, хаамар-сүүрэр ыккардынан иһэн: «Аа-наа!.. Аанаа!.. Биһиги иһэбээ-эт!..» дэһэ-дэһэ салгыы сүүрэн туораахтанан кэлэн саба түһэн көрсүһэллэрэ кэтэһиилээх түгэн
Сааскы өттүгэр өтөхпүт оҕолоро өрөбүллэригэр эрэ буолбакка, көлөлөөх көһүннэҕинэ, хаһан баҕарар кэлэн бараллар
Муоһа Суохтааҕы үөскэ үүрэн киллэрэн ойбоҥҥо уулаталыыбын. Ойбон мууһа кыһыҥҥытын курдук дөйө тоҥмот, хаар типтэҕинэ төрүт да сиикэй буолар, чоргу да күҥҥэ чараастык чарчыйар, анньыынан биирдэ астыІ да тэстэр, сөп буола-буола оһоору гыннаҕына куйуур ойбонун курдук хайаан да куодаланар. Алларан курдурҕатан баран, мууһун сүүрүнэн ыраастаан кэбиһэбин. Тула өттө сүөһү халтарыйбатын диэн модьоҕолонор, ону ойо охсумаары сэрэнэн туттабын. Ойбонум «тиэргэнэ» ыраас баҕайы күрдьүүлээх. Анньыы, сүүр куруук хайыҥҥа анньыллан үөскэ тураллар. Боруохтара мууһурдаҕына сэмээр «топ-топ» тоҥсуйан, тэбээн ыраастыыбын. Киэҥ ойбоҥҥо хас да сүөһү холкутук кэккэлэһэ туран уулууллар. Ардыгар харсыһан хачымахтаһаллар, онон уулаан бүтэллэрин кэтээн, кэтэһэн турабын. Харса суох дьирэҥкэлэһэн үтүрүһэ сылдьан аны ойбоҥҥо түстэхтэринэ да көҥүл, бэйэтэ да киэҥ киэлилээх ойбон. Сүөһүлэр бытарҕан тымныы саҕанааҕы курдук уулуу охсоот, «оҕолоох суордуу» төттөрү хотонноругар түһэллэрэ тохтоон, халлаан сылыйан, нэһирэн, сүрэҕэлдьээбиттии аат эрэ харата ыадаҥнаһаллар.
Муоһа Суох минньигэс баҕайытык сэмээр сыыйан уулуурун сэҥээрэн көрөбүн. Маҥнай омурда туолуор диэри сүүгүнэччи оборор, онтон куолайын «кулк» гыннаран дьэ ыйыстар. Хас ыйыртаҕын аайы «биир буолла икки, үс, түөрт, биэс» диэн ааҕабын. Сотору ынаҕым аҥаар муостаах саллайбыт төбөтүн өрө көтөҕөн тулатын атын аҕайдык, кыраҕытык сыныйбыкка дылы көрүөлэнэр, айаҕын чамырҕата-чамырҕата туора-маары салбанар. «Тыын ылар» быһыылаах. «Бытыгыттан» хоруоҥка курдук ып-ыраас дьэҥкир уу чоккуруур, онтон эмиэ хат нэмийэн салгыы уулуур. Үрүҥ ас бастыҥынан хатаҕалыыр ынахпыт барахсан, Муоһа Суох, мунна күлтэйэн, иһэ тэскэйэн киһи күлүөн курдук быһыылаах-таһаалаах Сотору сүөһүлэр уулаан бүтэн бары хотоннорун диэки субуһаллар. Аара баран иһэн сыарҕаттан от тохтубутун сииллэр. Саас барахсан күүһүн-уоҕун ылан иһэрэ лаппа биллэр, салгына ырааһа, чэбдигэ, күн сарпа сарадах сып-сырдык сардаҥаларынан угуттуу тыгара астыга сүрдээх. Үрдүк кырдал үөһэ турар дьиэлэр оһохторун титирик урааларыттан үрүҥ торҕо буруолар күөх халлааҥҥа өрө сыыйыллан тахсан уҥа-хаҥас күөгэлдьийэ тураллара кэрэтик көстөр. Ыттар үрэн ньаҕырҕаһар саҥалара иһиллэр
Ый бүтэн эрдэҕинэ Кыра Баһылайтан сурук кэллэ. Буоста таһааччы хассабыык кыыс аҕалла, суругу киниэхэ бэйэтигэр аахтардыбыт. Дьиэбитигэр төрдүөйэхпит эрэ, дьоммут үлэлэригэр. Дьиэҕэ хаалааччылар түөрэ үөрэҕэ суох дьоммут. Сурук ис хоһооно маннык:
«Убаастабыллаах дьонум бука бары дорооболоруҥ. Туох-хайдах олордугут? Настаа Огдооччуйаҕа суруйтарбыт суругун туппутум. Ылдьааны хата баччааҥҥа диэри ыҥыра иликтэр эбит дии. Ийэм өлүөр дуо?.. Баһылай тыатыттан тугу тыыппалаһар? Оҕолор этэҥҥэлэр ини? Бу балтым Өксөөн суругун тутаат, аахтараат да тута сурук суруйтардым Холкуос үлэтин-хамнаһын онон хата сиһилии билэ сытар киһибин.