Мидхәт белән саубуллашып киткәч тә, Мәрзия капыл гына өйгә кермәде, тугыз катлы йортның ишегалдындагы бакчада эскәмияләрнең берсенә барып утырды. Җыйнак күн сумкасыннан блокнотын алып, бүгенге очрашуда Мидхәт сөйләгәннәрдән теркәп куйган юлларны күздән кичерде. Ике ел элек кенә педагогия институтының филология факультетын тәмамлап чыккан яшь педагог өчен искитәрлек яңалык юк иде анда. Әмма аларны ул әйтте бит, ул! Хатын-кызларның һәр буынына урын һәм роль биргәндә, дәүләтнең үз мәнфәгатен генә күздә тотуы турында бик дөрес әйтте ич! Бүгеннән Мәрзиянең тойгыларын биләп алган рәссам үткәннәргә дә, киләчәккә дә үзенчә карый
Май азагы көннәренең берсе үтеп бара. Кояш, баерга җыенып, аксыл-зәңгәр болытлар артында калды. Көн сүнәр тараф алсуланып тора башлады. Шул алсулык Мәрзиягә яңа көн тугандагы манзара булып тоелды.
Хикмәтле бит ул кеше йөрәге дигәнең, кичне иртә итеп күрергә дә күп сорамый. Мондый минутларда, Такташ бабагыз әйтмешли, җенеснең канда уйнавы, нәселнең канда хәрәкәте, канның омтылышы дулавы башлана.
Яшь юкәләргә дә һичкайчан булмаганча сөеп карады Мәрзия. Алардагы сыек яшел яфракчыкларның һәркайсын аерым-аерым сөясе килде.
Азрак тынычланган төсле булгач, эскәмиядән салмак кына күтәрелде, киемнәренә туры китереп сайланган туфлиләренә карап куйды һәм вак адымнар белән үзләренең подъездына юнәлде. Дүртенче каттагы, үз фатирларына күтәрелде. Лифтка кереп тормады. Анда басып, ябылып торган секундлар аның җанында бөтерелгән якты хисләрне кыерсытырлар төсле тоелды.
Әнисе Зөлхиҗә ханым кызындагы эчке бер януны шундук абайлады.
Берәр шатлыклы хәбәр алып кайттыңмы әллә, кызым? Җаның бәйрәм итә кебек күренә, диде.
Шатлыгым шул: танылып баручы рәссам белән очрашу үткәрдек. Мидхәт Фәезханов дигән егет. Очрашу бик әйбәт үтте. Укучылар да, укытучылар да канәгать булды. Директорның да күңеле түгәрәкләнде, җиренә җиткереп оештырдың, рәхмәт, Мәрзия Фатыйховна, рәхмәт, сеңлем, диде.
Ярар, бик әйбәт булган. Ахыры да хәерле булсын! Ашым әзер, юын да утыр.
Әлегә ашыйсым бер дә килми, әни. Бер чынаяк чәй генә эчәм дә
Шуннан ни эшлисен әйтмәде, ник дигәндә, үзе дә белми иде. Алай гынамы! Үзенең мондый хәлдә калуын да аңлый алмады. Унҗидедә чагы түгел лә инде! Егерме дүртен тутырып килә. Үз-үзенә икърар кыласы килмәсә дә, сазаган кызлар сафына күчеп баруын бик чамалый һәм шуңа күрә тымызык бер көенү белән көенә иде. Менә шундый чакта килеп чыкты бит әле Мидхәт дигән егет асылы
Мәрзия шәбәеп киткән уй-хыялларны тезгенләргә дә маташты. Йә, күрде ди ул Мидхәт Фәезханов дигән рәссамны. Ул иптәш аны өенә чаклы озата да килде, тәмләп сөйләште дә, ди. Янә күрешергә дә вәгъдәләштеләр, ди. Шуннан? Мәрзиянең еракка китәрдәй план-исәп корырга җирлеге бармы соң әле?! Рәссам егет үзе Мәрзияне якын да итте, ди. Улы дип сулыш алмаган Тәгъзимә ханым нинди күз белән карар бит әле?! Баласын дөнья тоткасына чутлаган аналар еш кына яшьләрнең юлына таш булып ятмыйлармыни?!
Шундый уйлар зилзиләсе эчендә ул үзенең ятагы һәм эш өстәле торган икенче бүлмәгә узды, артыннан ишекне ябып ук куйды. Электр төймәсенә басты. Люстра гөлт итеп кабынды, хәтта Мәрзиянең күзләре чагылып алгандай булды. Шул җәһәттән ул кинәт башын селкеп куйды, әйтерсең лә шик-шөбһәле ябышкак уйлардан бер селтәнүдә арынырга тели иде. Әйе, тели иде, өзми дә куймый авыз эченнән сөйләнә бирде:
Юк, юк, шомлы фикерләр ябырыла күрмәсен! Мидхәт мәхәббәтен әйтми калмас, мине Тәгъзимә ханымга күрсәтү җаен да табар. Гомерендә ачыны да, төчене дә байтак татыган Тәгъзимә апа мине ошатыр. «Хуш киләсез, сеңлем!» дияр. Ә аннары ае, көне, сәгате җиткәч: «Төкле аягың белән, киленкәем! Кызым кебек булырсың», дип куандырыр. Ике әни килешеп китәрләр. Су белән дә аера алмаслык кодагыйлар булырлар. Шатлыклары уртакка әверелер. Берсе улы өстенә кызлы, икенчесе кызы янәшәсенә уллы буласы ич!..
Әйе, шулай. Фәкать шулай. Май аенда кабынган бәхет йолдызы сүнмәскә тиеш! Май яз ае. Аннары җәй, табигатьнең иң күркәм чагы. Язгы чибәрлек чигенгәч, ямьле җәй мәйдан били. Алда аның муллык тулы көзе. Ә гомеренең кышы турындагы шыксыз уйларга бүген күңелдә бөтенләй урын юк
Мәрзия һәм аның быел унынчы сыйныфны тәмамлаучы укучысы җомга көнне өйләдән соң рәссам остаханәсенә килделәр. Һәр икесе дә үзләренчә шат иде. Мидхәт аларны эш урынын булдыра алганча җыештырып, тәртипкә китереп каршылады. Электр чәйнегендә чәй кайнаткан һәм ирләрчә генә сый-хөрмәт тә әмәлләгән иде.
Укучы егет мәктәптә очрашу вакытындагы киемнәреннән булса, Мәрзия баштанаяк актан киенгән иде. Хәтта колак алкалары да ак җирлектә кызыл ташлы. Болай киенү уе аңарда иртән Идел аръягындагы дачаларыннан кайтканда туды.
Бу иртәдә яшеллеккә чумган ярлар каймалаган киң Иделгә аклык яуган иде. Аяз күк зәңгәрлеге дәрьяга төшкән. Суда аккош мамыгыдай өрфия болытлар, самолёт сызып калдырган ак юл, мәгърур йөзеп баручы ак теплоходлар. Аннары акчарлаклар.
Үзе белгәннән бирле, ул бу кошларны горурлык ияләре дип йөри иде, аларның кыйгач канатларын дулкыннар иркендәге ак җилкәннәргә тиңли иде. Баксаң, алар азык өчен талашалар икән!
Һәй, юк ла, юк! Каян күңелгә килеп тора шундый котсыз чагыштыру?! Юк, Мәрзиягә акчарлаклар горурлыгы турындагы хыялыннан чигенергә иде, бизәргә дә ярамый!..
Кунаклар тыйнак булып чыктылар, чәй янында хуҗаның күңеле булсынга гына утырдылар да остаханәне, картиналарны карарга керештеләр. Сүзнең кендеге, мәгълүм инде, «Атылган мәхәббәт» иде.
Көн сүрелгәч, остаханәдән китәргә торганда, күпне белергә теләүче егет Мидхәткә соңгы соравын бирде:
Бу картинагыздан соң ниләр ясарга уйлыйсыз, Мидхәт абый?
Рәссам гадәтенчә елмаеп кына сөйләп китте:
Планнар бар инде ул, энем. Ап-ачык калыплана башлаганы, әлегә шартлы исем белән атасак, «Гражданин солдат» дигән картина булырдыр кебек. Диптих, бер мәгънә белән береккән ике картина Күпме вакыт кирәк булыр аңа, бүген әйтүе кыен. Бөек Ватан сугышы башлануның җитмеш биш еллыгына өлгертергә кирәк иде аны. Алда берничә ел вакыт бар әле
Мәрзия укучысының шултикле кызыксынуына сөенде дә, борчылды да. Борчылуы үзенең битараф тамашачы булып калуыннан иде. Шул бичаралыктан котылырга талпынып, сорап куярга булды:
Ул картиналарында рәссам безгә ниләр әйтергә җыена инде?
Мидхәт гүя бу сөальне бик көтә иде. Кинәнеп сөйләргә кереште:
Беренче картинада разведчиклар ялда. Алар сугышчан заданиедән кайтканнар. Юллары уңган, күрәсең. Кәефләре әйбәт. Үзәктә төп персонажым сержант, татар егете. Аның аша, коралдашлары аша мондый фикер уздырмакчы булам: сугышта безнең кешеләр үзләрен чын мәгънәсендә гражданин итеп тойганнар. Ватан язмышы үз кулларында икәнен тирәнтен аңлаганнар.
Үзгәртеп кору дигәнебез гражданлык хисләрен янә уяткан, көчәйткән кебек иде. Хәзер инде бу тойгы кимеп, югалып бара. Кемнәрдер халыкны тагын чатка бастырырга итә, битарафлыкка этәрә, тормышның зур агымыннан читкә куа. Икенче картинада картайган сержант-ветеран тасвирланачак. Ул сугышта төшкән фотосурәтен тотып уйга талган. Карашында «Шушы көннәргә калыр өчен кан койдыкмыни соң без? Җиңелгән илләр безгә караганда йөз тапкыр яхшырак яшиләр ләбаса!» дигән мәгънә.
Һәммәсенә моңсу, күңелсез булып кала. Шулай да, саубуллашканда, йөзләренә елмаю әйләнеп кайткан иде
Мидхәт белән Мәрзия еш очраштылар, сынаулы-сак карашлар үз кешеләрчә мөнәсәбәткә күчә барды, «сез» дип түгел, «син» дип сөйләшергә килештеләр.
Егет Мәрзияне үзенең әнисе белән таныштыру җаен да тапты. Мәскәүдән гастрольгә килгән атаклы җырчы концертына өчесенә дә билет алып кайтты.