Картинада вакытның бик иртә икәнлеге дә аңлашыладыр. Кояш чыгып кына килә. Эш өсте. Уракка төшкән көннәр. Көтү инде чыгып киткән. Ферма савымчылары җәйләүгә, механизаторлар комбайннары янына китеп баралар. Мин ни дәрәҗәдә хаклымындыр, әмма картинамда Чулпан авылының чын кешеләрен чагылдырдым. Алар үзләрен таныдылар, рәхмәт, диделәр. Фотографиягә тартым булмыймы диючеләр табылыр. Минемчә, юк, булмый. Чөнки бу кешеләрне типиклаштырып торасы юк, һәркайсы бик күркәм шәхес. Тормыш дөреслегенә дә, сәнгать чынлыгына да хилафлык кылмадым, дип уйлыйм. Композициянең ике планлы булуын да искәргәнсездер. Алгы планда кешеләр, алар көн күрә торган йортлар, каралты-кура, бакчалар. Икенче планда шушы хезмәт, иминлек, мәхәббәт дөньясын кочып алган биек, саф күк йөзе, ерактан томанланып күренгән урманлы елга яры
Портретлар ясау белән күптән шөгыльләнәсезме? «Әнием» портретын язганда, нинди хисләр кичердегез? Авыр булдымы аны ясау?
Мидхәтнең җавабы бик гади иде:
Рәссамлык юлым портретлардан башланды да бугай. Сәнгать мәктәбенә йөргәндә үк, сыйныфташларымның, хәтта укытучыларымның рәсемнәрен ясый идем. Шуннан китте «Әнием Тәгъзимә Фәезханова» портретның тулы аталышы шулай институтта укыганда ук язылды. Ике елга сузылды ул. Каникулларга бик сагынып кайта идем әнием янына. Ул ике апама һәм миңа бөтен гомерен багышлады. Лаеклы ялга чыкканчы, гомере буе производствода эшләде, шәһәрне су басудан саклау оешмасында. Әтием дә шунда йөзмә кран машинисты иде. Иделдә көчле давыл вакытында кран авып һәлак булды. Мин җиде яшьтә генә идем әле. Безне әнием ялгызы үстерде. Шуңа да аңа ихтирамым зур Кеше үз әнисен бик якыннан һәм бик яхшы белә бит инде. Менә шул хәл портрет язуны кыенлаштыра да икән. Парадокс кебек, әйеме? Күп белү комачау итә булып чыга. Тормыш материалы останың хыялын чикли дип әйтимме?..
Мин әгәр дә болай дисәм гаҗәпләнмәссез бит: безнең дәүләт хатын-кызларның һәр буынына конкрет бер вакытта үзе өчен генә файдалы урынны һәм рольне биреп килде. Егерменче елларда, хезмәт мәйданында эшче куллар җитәрлек чагында, гаилә мәшәкатьләренә генә чумып яшәүче хуҗабикә хөрмәттә булган. Аннары бишьеллыклар төзелешләрендә бетон изү өчен эшче кулларның кирәге тугач, кызыл кыекча бәйләгән хатын-кызларны алга чыгарганнар. Хатын-кыз тракторчы, хатын-кыз ташчы, хатын-кыз юл ремонтлаучы Өйдә генә мәшгульләргә кимсетеп карау башланган. Югары квалификацияле кадрларга зарурият булмаганда, кызларны югары уку йортларына алуны да чикләгәннәр. Инженерларга зур хаҗәт тугач, хатын-кызларның укуын хуплау нык сизелгән. Ул еллардагы плакатларда култык астына китаплар кыстырган кызлар елмаеп тора.
Тора-бара бездә казна эше белән гаилә, өй мәшәкатьләрен үреп алып баручы хатын-кызга мәдхия җырлау гадәте керде. Бүген дә шулай әле. Ә менә базар мөнәсәбәтләре дигән нәрсәгә күчү җәһәтеннән эшсезлек үзен сиздерә башлагач, тагын өйдә генә мәшгуль хуҗабикәләрне хуплау китәчәк Мин әнием портретын язганда, производствода да сынатмаган, шул ук вакытта гаиләдә дә бик өлгер затны күрсәтергә теләдем. Аннан соң бит сәнгать ул әле иҗтимагый трибуна гына түгел, аның тамашачы җанына һәм уйларына килеп тоташучы хасиятләре бар.
Аннары яшьләр Мидхәтнең бүгеннәрдә нинди картина язуы белән кызыксындылар.
Соңгы айларымда бүгенге көн темасыннан чигенеп торам әле, дип җавап бирде рәссам. Үткәннәргә кайттым. Үткән чордагы мәхәббәт темасына. Бәхетсез сөешү, фаҗигале гыйшык темасы тынгы бирми башлаган иде. Сез беләсез инде, дөнья әдәбияты мәхәббәт трагедияләрен күп тасвирлый. Ромео белән Джульетта, Таһир Зөһрә, Кузы Күрпәч белән Баян-сылу, Нарспи белән Сетнер Безнең татарда исә Галиябану белән Хәлил. Менә мин шул темага «Атылган мәхәббәт» дигән картина язып бетереп киләм. Шуңа ясалган эскизларның берничәсен монда да алып килдем
Рәссам укучыларга берничә эскиз таратты. Алар кулдан кулга, рәттән рәткә киттеләр. Егетләр-кызлар рәсемнәрне караган арада, Мидхәт мәктәп директоры белән нидер сөйләшеп алырга өлгерде. Эскизлар кире әйләнеп кайткач, укучылардан берсе сорап куйды:
Мидхәт абый, тәмамланып бетмәгән булса да, менә бүгенге хәлендә «Атылган мәхәббәт» не карарга рөхсәт итмәссезме? диде.
Мидхәт көлемсерәп җавап бирде:
Рәхим итегез. Хәрби сер түгел ләбаса. Минем остаханәм, әнә Мәрзия апагыз белә, Зур Кызыл урамында.
Рәссамның үз исемен телгә алуы Мәрзияне ялкын урагандай итте. Аның бит урталары янып чыкты, тыны кысылгандай булды. Үз халәтен укучыларга сиздермәскә тырышып, башын тәрәзә ягына борды. Ә үзенә бик рәхәт иде, «Мәрзия апагыз» дигәннең сихри ләззәте бар төсле тоелды.
Очрашу тәмамланып кайтырга кузгалгач, Мидхәт белән Мәрзиянең юллары бер тарафка булып чыкты. Рәссам Фатих Әмирхан урамында, укытучы туташ Рәшит Мусин урамында тора икән. Тимер юл вокзалыннан бергәләп кайттылар. Мәрзия белән Мидхәт бер тукталышта төште. Бераз җәяү генә үтәрмен, һава сулавым шул булыр, диде Мидхәт. Һәм, әлбәттә инде, әдәп йөзеннән кызны үз өйләренә тикле озата китте.
Мин очрашуда бөтен биографиямне диярлек сөйләп бетердем шикелле, дип көлемсерәде Мидхәт. Гел шулай туры килә. Сертотмас Үрдәк шикелле Аннары ул тиз генә сорауларга күчәсе итте. Сез кемнәр белән яшисез, Мәрзия? Әтиегезнең исеме белән эндәшкәләделәр, хәтерләп кала алмадым
Мирфатыйх кызы, диләр Тик, зинһар, исемем белән генә әйтегез
Килештек.
Әти күптән түгел генә вафат. Бик иртә китте. Чернобыль катастрофасы нәтиҗәләрен бетерешергә дип җибәргәннәр иде. Ихтыяри-мәҗбүри Дүртенче блокка саркофаг кидерүдә катнашты. Радиация зәхмәте нык суккан булып чыкты. Тик бер ел үттеме икән, сырхаулады. Сулды, кипте. Кан рагы алып та китте үзен Хәзер әнием белән икәү. Ул да яңарак кына пенсиягә чыкты. Һөнәре акушерка Абыем бар. Инженер. Әүвәлге исеме белән әйтсәк, Нижний Новгородта Шулай да сезнең иптәшегез белгече буенча кем, сер булмаса?
Дөресен әйткәндә, бу сорауны ишетәсе килми торган чагы җитте инде Мидхәтнең. Гомер юлындагы баганаларның егерме җидесен санап узды, һаман буйдак әле. Тик кызыксынган кешенең соравын гаепкә алмады, уенын-чынын бергә үреп җавап бирде:
Хатынымның кем буласын, нинди һөнәргә ия адәм икәнлеген күрәзәче генә әйтмәсә, Мәрзия, үзем бихәбәр кеше бит әле мин. Өйләнергә вакыт таба алганым юк
Мәрзия чаялана төште:
Бик сайлаучан, димәк, сез. Тиңегезне таба алмый интегәсездер.
Алай дию бик үк дөрес булмастыр, мөгаен. Шулай да бер-береңә туры килеп бетмәү очрагы баштан узды. Институтны тәмамлар алдыннан
Анда торып калырга ризалашмадыгызмы? Казанны, Татарстанны бик яратам, дисез бит. Аның Казан килене булып провинциягә кайтасы килмәгәндер.
Мәсьәлә тирәндәрәк иде, Мәрзия. Ул рус кызы иде.
Тәгъзимә апа бик каршы килдеме?
Әни күңел эчкәресеннән риза-бәхил булмаса да, кистереп каршы төшмәс иде. Мин димәгән сулышы юк аның. Кызның әти-әнисе якын да килмәделәр.
Мәрзиянең йөзенә көтелмәгәндә кырыслык чыкты. Чибәрлеген артка тибәрә язарлык кырыслык. Гаҗәеп җитди итеп, бүтән фикергә урын калдырмаслык төстә әйтеп тә салды:
Бик дөрес эшләгәннәр. Минемчә, катнаш гаилә пешмәгән борчак боткасы ул. Һәммә милләт вәкилен чын күңелдән ихтирам итәргә кирәк, әмма өйләнешеп түгел. Һәр халыкның үз каны, үз сүле, үз рухы. Аларны кушып, винегрет ясауның азагы хәерле булып бетми
Мин хәзер үзем дә шул карашта ныгып барам төсле.
Кызның чыраена янә яктылык сирпелде.
Алар тагын күрешергә сүз куешып аерылыштылар. Очрашу теләген һәм көнен Мидхәт башлап әйтте. «Атылган мәхәббәт» не карарга теләгән егет белән килегез, диде. Бу кадәресе бик бәләкәй генә дипломатия иде бугай.