Чишмә башына килеп җитүгә, авылым урамына янә күз салам. Үзгәргәнсең, авылым, без сабый чактагы авыл түгел инде син Безне читкә очырганнан соң төзелгән йортлар арасында мин үземне ятим бала итеп тоям. Үземне битәрләп тә алам шунда, юләр дә инде мин, әле һаман да ялантәпи йөгереп үскән чирәмлекләрне, челтәрле тәрәз йөзлекләрен, чигүле-кашагалы өйләрне эзлим Авылга кереп, урам буйлап чишмәгә кадәр күпме юл үтеп тә, капка төпләрендә бер авыл кешесе дә очрамасын әле!.. Элегрәк олы юлдан ук авылга кергән кешене ак яулыклы әби-апалар, кулларын каш өстенә куеп, каршы алалар иде. Ә бүген бүген авыл тып-тын. Авыл картлары да хәзер урамга чыгып, гәп корып утырмый. Әйтерсең лә кошлар кебек авыл балаларын ерак-еракларга очырып җибәргән дә аларның кабаттан әйләнеп кайтуларын көтә. Ярый әле, кайберәүләребез эчәр суларыбызны сагынып, балачак сукмакларын урап киләбез. Сер түгел, инде гомерләре өзелеп, мәңгелеккә китеп барганнары да шактый. Урыннары оҗмахта була күрсен, берүк.
Ә инде үзем, каланы әллә кайчан үз итсәм дә, уйларым авылга кагылдымы, таң тынлыгын ярып кычкырган әтәчләрне, яшел чирәм өстендә сары йомгаклар булып тәгәрәшкән каз бәбкәләрен искә төшерәм. Хатирәләр хуш ис бөркеп чәчкәгә күмелгән алмагачлары, шомырт, чия үскән туган нигезгә алып кайта. Урам артындагы басудан чикерткә сайравы, төннәрен йокы аралаш ат пошкырган тавышлар үзенә бертөрле шомлы да, сихри дә булып күңелне айкый. Яшелле-сарылы дулкыннар йөгерешкән басу-кырларым, инеш-елгаларым, челтерәп аккан чишмәм, көзге муллыкның амбарлар ягыннан килгән бөртек исе һәммәсе дә хәтер экраны аша үтә тора. Үз җиреңнең шифасы иңгән тәмле чишмә суы белән сыйлану олы бәхет түгелмени? Мин әнкәм чишмәсенә үзем дә: «Адашып калган бала чагымны эзләп килдем сиңа», дип дәшәм. Кешеләр генә түгел, чишмә дә үзе белән күзгә-күз очрашканны көтеп тора сыман. Чишмәнең гөнаһсыз күзләре хәтеребезне барлый. Ә менә бүген авыл халкы торбадан килгән суга шулкадәр ияләшеп китте ки, алар өчен, чиләк-көянтә асып, суга бару искелек калдыгы сыман тоела бугай. Кыз-кыркын су тәмен татырга өлгерми калган, ә өлкәннәрне тормыш мәшәкате баскан. Чишмәнең гөнаһсыз күзләре чиксез күкне күзли бүген. Алар яшь парларның вәгъдә бирешкән мизгелләрен сагына. Авылда әниләре чишмәдән алып кайткан сабыйларны да очратмассың. Кендек әбиләре юк бит хәзер, шуңадыр чишмәдән бәби алып кайтмыйлар бугай. Әллә Теләче базарында бизәкле көянтәләр сатучылар юк микән? Чишмә юлын күптәннән оныткан авылдашлар. Әнә яр буйлары, чишмәгә илтүче сукмак ничәмә-ничә тапкыр ишелеп төшкән дә, текә кыяны хәтерләтеп, җанны сыкрата. Чишмә суының шифасы турында оныттыгызмыни, дип аваз саласы килә. Югыйсә аның җаның-тәнеңне сафландыра торган үзенә генә хас сихри көче, шифасы әйтеп бетергесез ләбаса!.. Без, читтә яшәсәк тә, еш кына туган җиребезнең дә безне сагынып-юксынып торуына өметләнеп яшибез. Туган җир җылысы безне һәрчак яшәүгә өметләндереп тора. Авыл халкының мондый кичерешләргә бирелеп утырырга вакыты юк, күрәсең
Әнә кояш ерак офыкка иңеп бара. Мин дә, үземнең юлга кузгаласымны искә төшереп, янә чишмә күзләре белән очрашам да күңелемне бушатам Минем хәтер болыннарым, ак болытлы офыклар, мәтәлчек атынып та кинәнеп туя алмаган киңлекләрем балачак хатирәләрем сандыгында сакланган туган төбәгемдә табигатьнең үзе шикелле гадел карашлы кешеләр белән аралашып үсүемне олы бәхетем дип саныйм. Нинди генә вакыйгалар булса да, сабый чак барыбер үзенең кабатланмас мизгелләре белән истә. Күз алдымнан алкалы юкәләр арасыннан җете зәңгәр күктә пәрәвезләр күренеп китә. Күңел хисләренең дә пәрәвез җебе кебек нечкәргән мәле бу. И-и, гомернең санаулы көннәре!.. Күз ачып йомганчы үтә дә китә. Көн ачкычы таң баскычы астында, диләр бит. Нәкъ шушы мәлдә гомер дисбесенең тагын бер төймәсен артка таба шудырып куясың. Гомер таҗыннан сибелеп калган санаулы көннәрнең берсе булган бу көннең узганыннан да кадерлерәк икәнен тоясың
Балачак сукмакларым, кендек каны тамган газиз нигезем, яр буенда үскән тал-тирәкләрем, рәнҗеп кала күрмәгез, зинһар! Мин бүген янә сезнең янда сабыйлыкка кайттым да, кабат сезне калдырып, шаулы, бөркү калага китеп барам. Күк белән җирне тоташтыргандай кояш нурлары сибелгән табигатьнең шушы тылсымы кемнәрне генә битараф калдырыр икән?.. Адәм балаларының да кичерешләре без яшәгән җирлеккә генә сыеша алмыйдыр, алар, шушы кояш нурларына үрелеп, күкләргә дә ашадыр сыман. Югыйсә җылы яңгырдан соң, җир белән күкне тоташтырып, салават күпере сузылмас иде. Моны мин үземчә күкләрнең безне күзәтүе һәм безнең халәт-кичерешләрне үзләре белән бүлешеп хәбәрләшүенә юрыйм. Төннәрен йолдызлар атылуы да бер могҗиза ич!.. Менә шундый уйлар белән китәр юлга кузгалам. Үткәннәргә кайтып булса әгәр, дигән уем озата килә
Дания ГайнетдиноваПовесть
Авыл иртәсе
Мәктәпнең актлар залын тутырып утырган укучылар Мидхәт Фәезханов сөйләвен бирелеп тыңлыйлар, сорау бирәләр, җавап алалар иде.
Сынлы сәнгать музеенда оештырылган күргәзмәдә моннан ике ел элек Суриков исемендәге институтны тәмамлап кайткан Мидхәтнең дистәгә якын картинасы куелган булса да, ни сәбәптәндер сүз башлыча рәссамның быел гына язып бетергән «Авыл иртәсе» дигән картинасы тирәсендә куерды. Ул полотно, күрәсең, авторның иң уңышлы хезмәте иде. Студент елларында иҗат иткән рәсемнәре дә күпләрнең дикъкатен тарткан иде югыйсә.
Укучылар һәм педагоглар исеменнән рәссамны шушы очрашуга чакыра барган унынчы сыйныф җитәкчесе Мәрзия Сәмәрханова Мидхәтнең һәр сүзен күңел түренә сала торды, сорауларга биргән җаваплардан нәрсәне дә булса абайламый калмыйм дип, бар ихласын җикте. Мәрзиянең бөтен булдыгы белән йотлыгып утыруына читтән күз салучы булса, минуты-мизгеле белән төшенер иде: бөтен дөньясы белән гашыйк бу кунак рәссамга! Үрмәкүч пәрәвезенә килеп эләккән чебендәй, Мидхәт әсирлегендә туташ. Моңарчы үтә тыйнак булган Мәрзия күңелендә озак еллар йоклап яткан гыйшык вулканы уянган иде бугай. Студент елларында да үтә сабыр-салмак иде ул, укыта башлагач та, әүвәлге тынычлыгын саклый иде кебек. Бүген менә, бөтен дөньясына кул селтәп, «мәхәббәт диңгезе» нә чумарга батырчылык иткән. Тәвәккәлләгән!
Мәрзия, барыннан да битәр, рәссамның озын, төз буй-сынын ошатты шикелле, күңеленнән генә аның янәшәсенә басып-басып та карады: җилкәсеннән генә Мидхәтнең карасу йөзен, чын ирләрчә ныклык галәмәтен дә бик килештерде туташ. Куе кара кашлар, зур коңгырт күзләр. Аларны куе озын керфекләр камаган. Төз борын, кырыслык сиздереп торган иреннәр, ихтыяр көчен искәртүче ияк.
Әгәр тормышта тышкы чибәрлек хәлиткеч нәрсә була алса, Мәрзия дә рәссамга тиң матурлыкка ия. Озынчарак йөз, багалмадай алсуланган бит очлары аның йөзен нурландырып тора. Күзләре зәңгәр. Иреннәре пешеп тулышкан чиядәй. Чәч дулкыннары күңелен биләп алган рухи халәтенә ишарә диярсең. Чигә бөдрәләре теләсә кем йөрәген урап алырлардыр кебек. Сөйләшүе чишмә чылтыравын хәтерләтә. Кешеләргә мөнәсәбәтенең бик мөлаем, үтә нәзакәтле булуы сокландыра. Ә бит матурлыкны саклар өчен дә гашыйклык дәрте, үзеңнең кемгәдер кирәклегеңне тою, үзеңне бәхетле хис итү сорала
Мидхәт «Авыл иртәсе» нә кагылышлы сорауларга җавап тота.
Бу картина хыялымда күптән йөри иде инде. Рәссам тоныграк тавыш белән һәр сүзне аермачык әйтеп сөйли, җөмләләрдә мәгънәви басымны дөрес итеп куя. Авылны яратудан туды ул. Шәһәрдә туып үссәм дә авылда әниемнең туганнарында еш була идем. «Идем» дип, хәзер дә мин әледән-әле кайтып торам Мишә буйларына. Авылның урманын, болыннарын, иген үскән басуларын, инешләрен, халкын яратам. Гадиләр, ярдәмчелләр, гаҗәеп эшчәннәр, туры сүзлеләр, җор теллеләр. Кирәгендә төрткеле дә була беләләр. Әкияткә бик һәвәс кешеләр, җыр яраталар. Араларында шәп җырчылар да байтак. Авыл егетенең җәйге таңда җырлап кайтуын бер тыңлау да дәртләндергеч илһам бирә. Үз авылларына мәхәббәтләрен төчеләнеп түгел, матур җыр белән, осталыклары белән раслыйлар. Авыл халкы арасында шундый осталар бар, аларны рәссам дими мөмкин түгел. Мин кайта торган авылда йортларның шактые агач челтәргә төренгән. Алтын куллы авыл агайлары шулай бизи аларны! Шундый йортларның икесен, аларның тәрәзә йөзлекләрен, капкаларының, ишек-баскычларының бизәлү үрнәген сез минем картинада да күрдегез. Авыл осталарының күңел балкышы булган ул бизәкләрне мин офыктан күтәрелеп кенә килә торган кояш балкышы белән бергә янәшә күрсәтергә теләдем. Мидхәт, азга гына сүзсез калып, залны күздән кичерде. Әйткәннәрем барып ирешерме, дип каравы иде, күрәсең. Урамның киңлегенә игътибар иткәнсездер?! Чулпан авылының урамнары чыннан да киң, якты. Мин исә моны басым ясабрак та сурәтләдем. Төшенәсездер дип уйлыйм, урам киңлеген һәм матурлыгын мин кешеләрнең җан иркенлегенә, күңел киңлегенә, рухи матурлыгына параллель куярга телим. Олы җанлы кешеләрне күрсәтүдә бер тәңгәллек эзләвем бу. Олы җанлылар дип авыз тутырып әйтәм, ник дигәндә, алар туган туфракка тугрылыклы, авылларны саклап тоту өчен җан аталар. Безнең халык туган туфракның кадерен бик белә, кендек каны тамган нигезен күз карасыдай саклый. Татар авыллары бөтен, төзек, чиста.