Соң, Нурсолтан ханбикәнең хаты Җөһдә
Үрбәт сүзен очлап чыга алмады, иренең күкрәгенә башын куеп, янә яшьләрен түкте.
Җүләрем син минем, җүләрем, дип, хатынының аркасыннан сөйде Мөхәммәдәмин. Берәү, гыйшкына төенеп, төн йокламый сөеклесенә атап шигырь чыгара, ә ул аңа яшь кәләш тәкъдим итәргә җыена икән. Борчылма, анаем Нурсолтан бикә бу хакта ничә еллар колак итемне ашый инде. Анысы дөрес. Тик нишлисең, Ходай насыйп итмәгән. Югыйсә матур-матур малайлар бүләк иткән булыр идең
Мин алардан да көнләр идем сине, диде Үрбәт.
* * *
Алгай морзаның үлеме урысларга каршы башланган эзәрлекләүләрне тагын да көчәйтеп җибәрде. Мәскәүнең Казандагы ышанычлысы һәм терәге Кәлимәтнең язмышы да шул кысада хәл ителде. Башта Мөхәммәдәмин зиндан белән чикләнергә уйлаган иде дә, Уйгын бәк аны бу уеннан кире кайтарды.
Исән бүрегә караганда, үле бүре куркынычсызрак, диде ул. Аңа җәзаны җәмәгатьчелек катнашында билгеләү дөресрәк булыр.
Дөрес әйтәсең, диде хан, уйланып торганнан соң, килешәм. Карачыларны, диван әһелләрен, күренекле кешеләрне чакырып гәп корсак, чыннан да, иҗтимагый яңгырашы бөтенләй икенче төсмер алыр. Менә дигән сабак булыр.
Сөйләшү бик кискен шартларда барды.
Казыкка утыртырга кирәк, диде диван әһеле Хөрмәтулла бәк. Мәетен этләргә ташларга. Эткә эт үлеме.
Тагын нинди фикерләр бар? дип сорады хан.
Бүлмә эче азга гына тынып калды. Тимбай бахшы шул форсаттан файдаланып калырга ашыкты. Башын иеп:
Хөрмәтле хан хәзрәтләре, рөхсәт итсәң, мин дә тәкъдимемне әйтер идем, диде.
Сөйлә, бахшы, диде Мөхәммәдәмин.
Мин ул кара йөрәк Кәлимәтне, ат койрыгына тагып, урам буйлап йөртүне мәгъкульрәк саныйм. Ник дисәң, казыкка утырту бик җиңел җәза булыр иде.
Йә, ярый, тагын? дип, хан Арча бәге Хуҗаш морза ягына борылды.
Тегесе шундук яшьләрчә җиңеллек белән урыныннан күтәрелде.
Әлеге тәкъдимнәрне мин хупламас идем, диде Хуҗаш. Җыелышучылар тиз генә колактан-колакка пышылдашып алдылар.
Дәвам ит, бәк, диде хан.
Хуҗаш тамагын кырды да сүзен ялгап китте:
Мәсьәләнең асылында урыска табыну ята. Иң элек әнә шул мескенлекне төбе-тамыры белән йолкып ташлау зарур. Шулай булмаганда, бер Кәлимәт урынына икенчесенең калкып чыгуын көт тә тор.
Тәгаен генә нәрсә тәкъдим итәсең?
Хан мәйданына мөхтәрәм җәмәгатьне җыеп, Кәлимәттән шунда кылган гамәлләре өчен җавап тоттыру мәслихәт булыр дип саныйм, диде Хуҗаш бәк. Сизәсеңдер, мөгаен, урыс алдында тез чүгү гомум бәлагә әверелеп бара, милли йөзебезне, милли горурлыгыбызны югалта башладык.
Бәкнең тәкъдименә кушыласызмы? дип сорады Мөхәммәдәмин.
Бик хуп, кушылабыз, дип шаулаштылар бүлмәдәгеләр.
Мин дә риза, диде хан, Хуҗаш бәк, үзеңне бу хөкемнең баш казые итеп билгелим. Базар көнне халыкны җый.
Хуҗаш бәк иң элек Кәлимәт белән күзгә-күз очрашып сөйләште. Элекке баш карачы үзен бик эре тотып маташкан иде дә, кикриге бик тиз шиңде. Чөнки бәк Казан ханлыгында урыс йогынтысының көчәюен бөтен нечкәлекләренә кадәр белә иде, тегене читәнгә китереп терәде.
Мин барысын да ачыктан-ачык икърар итсәм, гомерем сакланачакмы? дип белеште Кәлимәт.
Башта тыңлап карыйк, диде Хуҗаш.
Кәлимәт Мәскәүнең олуг кенәзе Иван Васильевич белән ике арадагы яшерен элемтәләре, гамәлләре, ханнар артыннан күзәтү алып баруы, аларны тәхеттән төшерү максатында яла ягулар оештыруы турында тәфсилләп сөйләде.
Менә шуларны җыенда да бөртекләп бәян итәрсең, диде Хуҗаш, тәүбә итәрсең.
Исән-сау калырмынмы, ышандырасыңмы?
Хөкемне җәмәгать чыгарачак. Тик шуны кисәтәм: соңарган акыл хак хөкемнән азат итми.
Мондый хөкем җыенын Казан-йортның белгәне дә, күргәне дә юк иде әле. Барлык даругаларның башлыклары чакырылды, ханлыкның сәед-ахуннары, имамнары килде. Хөкүмәт, диван, угланнар тулы килеш катнашты. Хан өчен аерым урын әзерләделәр. Мәйдан тулы халык, энә төшәр урын юк.
Хөкем өйлә намазыннан, кояш төш вакыты турысыннан авыша башлап, икенде намазына чаклы, ягъни һәрнәрсәнең күләгәсе төш вакытындагы күләгәсеннән башка үзе озынлыгы кадәр ике өлеш озынайганнан алып, кояш тәмам баеп беткәнчегә кадәр барды.
Кәлимәт, иярченнәре Хөсәен, Ягъкуб, Йосыф бәкләр җавап тоттылар. Барысын да яшермичә сөйләделәр, гаепләрен таныдылар. Ләкин бу аларны хөкем җәзасыннан азат итмәде. Иң элек шунда ук иярченнәренең башларын чабып өзделәр. Аннан Кәлимәтне казыкка утырттылар да, җан бирер-бирмәс ат койрыгына тагып, кала буйлап йөрттеләр. Мәетләрне ач этләргә ташладылар.
Халык җәзаны тамаша кылып карап торды.
* * *
1505 елның көзе шыксыз булды. Көне-төне яуган тоташ яңгырлар җирне, тәмам изеп, боламык хәленә китерде. Мәскәү урамнары баткаклыкка әверелде, җәяү йөрүләре авырлашты, бот төбеннән сазга батасың. Юеш. Сарай булып сарайда кыргаяклар пәйда булсын әле!
Иван бүлмәсендә мичкә ягалар. Җылына да кебек. Тик Иванны бу җылылык җылытмый, тәне сап-салкын, әйтерсең лә кырлач суыклыгы сеңгән. Ул янындагы караучыларына тын алырга да ирек бирми. Әле өстенә юрган яптыра, әле тунын сорап ала. Бүреген дә киеп карый, бияләйләрен дә янында гына тота. Җәфалана мескенем. Еш кына хәле китә, сулышы кысыла.
Үктәбернең егерме җидесе көнне варисын өлкән улы Василийны үз янына чакыртты. Улы, христианнарча, атасының бит очларыннан, маңгаеннан үбеп алды.
Хуш киләсең, олуг кенәз, әйдә, уз, дип каршы алды аны Иван.
Олуг кенәз син ул, атакай, дип төзәтте Василий.
Күп калмады инде, бик тиздән тәхеткә утырырсың, дип, патша елмайгандай итте. Ләкин сызлануга күнгән йөзе буйсынмады, елмаю йөз чытуга охшап калды. Атаңның сулар һавасы бетеп бара, кенәз, диде Иван моңсу гына, сиңа соңгы киңәшләремне бирәсем килә
Василий атасының кулларына кагылды. Алар боз кебек салкын иде. Чыннан да, вакыты җиткән икән, дип уйлап куйды.
Йомшак агачны корт баса, катгый тор. Православие дәүләтнең нигезе, аны минем шикелле санла, еретикларга көн күрсәтмә, эзәрлеклә.
Олуг кенәзнең яһүди ересь вакыйгасын хәтерендә яңартуы иде бу. Еретикларның икенче тапкыр баш күтәрүләре вакытында, ул епископларны җыеп алды. Митрополит белән алар икәүләп дин әһелләренең шикаятьләрен тыңладылар.
Православиегә куркыныч яный, диделәр алар бертавыштан, еретиклар ачыктан-ачык дин постулатларына ревизия ясыйлар, халыкны хак юлдан яздыралар, тиз арада кискен чаралар күрмәсәк, хәл тагын да мөшкелләнәчәк.
Башлап йөрүчеләрен кичекмәстән кулга алырга, тиешле җәзасын бирергә, дип, хөкемен чыгарды олуг кенәз.
Дини гамәлләрдә дога, гыйбадәт өстен тора, җәза кануннарны бозу булмасмы? дип, шик белдерде арадан берәү.
Җәзадан хәтта тәүбәгә килү дә коткармый, дип сүзгә кушылды Мәскәү рухание Иосиф Волоцкий. Православие гөнаһны кан белән юуны мәгъкуль күрә.
Дөреслек тә, көч тә безнең якта, диде Иван, аны куәтләп, үч гамәлләребез дә шуңа бәрабәр булыр.
Шул ук көнне дьяк Иван Куницын, архимандрит Кассиан, руханилар Дмитрий Коноплёв, Иван Максимов, Некрас Рукавов һәм аларның иярченнәре кулга алынды. Тиздән суд каршысына да бастырдылар. Судья Волоцкий иде.
Аларның барысына да үлем җәзасы бирделәр. Җәза Кызыл мәйданда, халык алдында үтәлде.
Безнең фикерләрне император Максимилиан яклый, дип кычкырды Иван Куницын. Безне хөкем итәргә хакыгыз юк.
Телең озын икән, антихрист, хәзер без аны кыскартырбыз, дип, судья җәлладларга ым какты.
Тегеләр Куницынны читлектән суырып алдылар да иң элек бакырта-бакырта телен кисеп ташладылар, аннан соң дар агачына элеп куйдылар. Куницынның гадел, әмма бунтарь җаны җәсәден ташлап китәргә ашыкмады, гәүдәсе үлем белән шактый озак тартышты.
Моны күреп торган теләктәшләре читлекләрен ватардай булып кычкырыша башладылар. Җыелышучылар арасында да шау-шу купты. Сакчыларның камчысы саллы иде, тиз басылдылар.