Чүегез, җәмәгать! диде Яуш. Аның бу мөһим хәлне дилбегәдән ычкындырасы, шау-шу ясамыйча гына, эшне ничектер тизрәк йомасы, ул-бу сүзләргә җирлек калдырасы килми иде. Уен-муен эш кенә түгел бу.
Вакыйф, Ибрайга үтә сынаулы карап, туйганчы бер болганырга, маҗара чыгарырга, шул уңайдан буза сымак бернәрсә күтәрергә дә, ахырдан шул хөрмәткә авыз чылатырга чамалап:
Уен-муен шул, диде. Уены каян килгәндер, белмим, беләсем дә килми. Ә муены Менә шул муены хакында уйлашыргае.
Бер сәгать буена тын торып, ике сәгать киңәш-табыш иткәннең соңында биш минут бәхәсләшкәч, йозагын ачып булмый, чылбырын өзәрлек түгел дигән нәтиҗәгә килделәр.
Чарасыз Яуш:
Соң? дип сорады.
Әллә уйнап, әллә уйлап, Гаҗилә:
Соң дип инде ул кадәрле Башын гына киссәң инде, дип салды.
Күңеленнән генә әйттем дип уйлаган иде. Пышылдаган булып чыкты. Тик бөтенесе ишетеп өлгергән икән. Бер минут уйланып, ике минут киңәшкәннең соңында өч минут бәхәсләшкәч, катгый карарга килделәр: БАШЫН КИСӘРГӘ!
Халык Ибрайны богаудан коткару турында уйламый, ә бәлки богауны Адәми заттан азат итү хакында җан ата иде инде. Чөнки ул халык үзе дә мәңгелектән мәңгелеккә кол, ә шул коллыктан ничек котылырга икәнен белә алмый, белә аласы түгел иде.
Үлән яшел була, күк йөзе зәңгәр, яшен кызыл; бу бәхәссез. Ә шул ук үләнгә кырау төшсә, ул агара; кояш баеганда, күк йөзе кызара; күзне камаштырса, яшен кара булып күренә. Бөтен нәрсә үзгәрә, төсен, кыяфәтен алыштыра, анасы карынында яралу мизгелендә үк адәм баласы үлем дигән упкынга (яки биеклеккәме?) якыная башлый.
Тик бер генә нәрсәнең ни төсе, ни кыяфәте, ни ахыры юк шушы КОЛЛЫКНЫҢ.
Ишегалдыннан бүкән, балта алып чыктылар.
Моңарчы булган манзара фәкать уен гына булып тоела иде әле. Кабул ителгән карарны җиренә җиткерүнең матди җисемнәре күз алдына куелгач, кешеләрнең кан тамырлары буенча туктаусыз аккан кан сыекчасы хәрәкәтен көчәйтте, күктәге йолдызлардан да күбрәк санынча булган атомнары, нейтроннарга әверелеп, Галәм киңлекләренә атылды. Халык төркеме аерым-аерым Адәми затлардан тормый иде инде. Ул бөтен бер дөньяны бер тузан бөртеге итәрдәй Кодрәткә әверелде.
Ләкин ул Кодрәт юкны бар иткән Илаһи зат АЛЛА түгел иде инде.
Йә, кайсыгыз? дип сорады Яуш.
Кешеләр тынып калды. Йөзләгән Адәми затның һәммәсе каядыр текәлде, тик бер-берсенең күзенә карарга һичкайсы кыймады. Курыктылар, үзләренең богаулы Ибрайга караганда мең мәртәбәдән дә артыграк кол икәнлекләрен бер-берсенә белгертергә генә түгел, хәтта үз-үзләреннән дә яшерергә курыктылар. Аларның Курку хисе кош-корт авазын басты, талгын гына исеп торган җилне туктатты, үләннәрнең тамырын бөрештерде, чәчәкләрнең таҗларын йомдырды, анда-санда йөзгәләгән ак болытларны эретте, бала имезә торган аналарның сутлы имчәк башларын томалады, ир-атның көч-гайрәтен сүрелдерде.
Ошбу мизгелдә Олуг Хаким Шүрәле Алтын Мөгезнең, ак төкләре үрә торып, тәненә өч күч кырмыска, биш оя шөпшә таралгандай, кунгандай булды. Күкнең җиденче катындагы, шуннан ары бар булган, юкка чыкмас һәммә урында торган Аллаһы сөбханә вә Тәгаләнең сул як азау теше сызларга кереште.
Яуш уртага чыгып басты. Ул, үзенең бу авыл кешеләренең хакиме икәнлеген белдереп: «Йә?» дип сорамады инде, ә бәлки, таләп итеп, боерып: «Йә!» диде.
Кешеләр, аякларына кигән тузанлы туфлиләрен, «әби» галошларын, күн итекләрен, яланаяк булганнары, табаннарын лыжт иттереп, бер адым артка чигенделәр. Аларга коллыктан котылуы авыр, ә моннан да авыррагы һәр әйткәнгә буйсынуларын, буйсынырга тиеш икәнлекләрен бер-берсенә сиздерүләреннән өркү иде.
Кош-кортларның канатларына хәрәкәт биреп, туктаган җилне кузгатып, үләннәрнең тамырын җәеп, чәчәкләрнең таҗларын ачып, болытларны ары әйдәп, аналарга, аталарга мәдәт биреп, ә балаларны сискәндереп, Ибрайның көчле, күңел төпкеленнән, бугаз алмасыннан гөлдерәп чыккан тавышы яңгырады:
Адаш! диде ул. Син чык. Курыкма, син азат инде.
Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез тетрәнеп китте. Әмма үзен чакырган чакта дәшми калуны бер чакта да өнәмәгәнгә күрә, һичкайчан алай кабул кылынырга тиеш түгеллеген белеп, белгертеп:
Мин монда, дип җавап бирде. Ни кушасың? Мин әзермен.
Мин кушмыйм, диде Ибрай. Күрәсең ич, халык тели.
Мин әзермен, дип кабатлады Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез. Нишлим?
Бернишләмисең. Бары тик Адәми затларның теләген генә үтәргә дәшәм.
Бу боерыкмы, гозерме, адаш?
Халыкка дисәң боерык. Син теләсәң гозер.
Алайса, гозер.
Әзерләнделәр. Вакыйф пионер чагында мәктәптән урлап калган быргысын алып чыкты да шуны мыжгылдатырга, үгез тавышы чыгарып мөгердәтергә тотынды. Яуш, күлмәген күтәреп, учлары белән корсагын чапылдатырга кереште. Демократ Ильяс, бамбук саплы кармагындагы җепне ычкындырып, болгый-болгый, һаваны чыжлатты. Бер хатын, сыер тизәге каткан халатының сәдәпләрен ычкындырып, имчәген кыса-кыса, тузанга сөтен агызырга кереште. Ирләр, аны-моны кулларына алып, тимер-томыр кагарга кереште. Милиционер Шәмсуар Сөләйманов Макаров пистолетындагы җиде патронны да һавага төбәп атып бетерде. Нәрсә булырын, нинең ни белән тәмамланасын тансыклап көткән бала-чага алгарак чыгып басты.
Балтаның күтәрелгән җирдән ахыргы тукталышына кадәрге селтәнүе, беренче тапкыр үбешкән егет белән кызның кайнар иреннәре кавышкан шикелле, кыска гына булды.
Ибрайның үз ишегалдына, абзарына, өе белән мунча арасындагы сукмакка түшәргә дип алып кайткан ак балчыкка әүвәл шапылдап баш, аннары, зыңлап, зынҗыр чылбыры килеп төште.
Килеп төште. Тик аның йозагын ачарга ни ачкыч, чылбырын өзәргә ни тимер пычкысы, боҗрасын кисәргә ни сихер, чөен кагардай ни бер урын юк иде инде.
Ә Ибрай ә Ибрай ниндидер Кодрәт белән авып яткан җиреннән талпынды да башын, кулы белән тотып, киселгән муенына ялгады
Тузанлы җирдә аның бер генә тамчы да каны калмады. Ул, үз башын үз муенына ялгап, җыелган халыктан аерылгач, әллә ничек кемдер аны күктә зарыгып көткән кебек, кулын бер-бер артлы күтәргәләп, аягын йөрткәләп, баскычтан менгән шикелле, күккә менде дә китте. Кечерәйгәннән-кечерәя барды, ахырда, якты йолдыздай гына калган сурәттә балкып, тәмам гаип булды.
Җирдә аның богавы аунап калды.
Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезнең пышылдап кына: «Рәхмәт» дигәнен ул ишетмәде инде.
Халык таралды.
Әйдә, кер, диде Гаҗилә Ибрайга. Хәзер аш җылытам. Аннары тары чәчәргә чыгасың бар.
Мин Ибрай түгел бит. Чыннан да түгел.
Ярамаган тагын. Бар, кереп чык, диде аңа Гаҗилә, мунча алачыгы тарафына ишарәләп. Икенче колгадагы түрдән өченче пар кием каен себеркесенә элеп куйган бер нәрсәм барые. Кара аны, башта минем янга кереп чыккан бул, җәме?
Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез язмышына буйсынмый булдыра алмады.
Богауны, тиз генә явып үткән авыр яңгыр тамчылары кебек, Җир тузаны үзенә суырып алды.
Ә фани дөньядан Яшәү тәме, Тормыш исе килеп тора иде.
Икенче бүлек
Кешеләр мәңгелек караңгылык коллыгыннан якты дөньяга киләләр дә тормышның күз яшьле, канлы коллыгына барып эләгәләр. Алар, хәтта үз азатлыкларына да табынып, бил бөгәләр, маңгайларын җиргә оралар. Иң азат дигәннәре дә җаннарында коллык богавы йөртә. Җирдә яшәп, кояш тирәли илле тапкыр әйләнеп чыккан Ибрай моңарчы аркаларын авыр йөк бөкрәйткән, йөрәкләрен тимер кыскычлар имгәткән, җир тартымыннан ычкынып, биеклеккә ирешкәннәренең дә баш сөякләренә басып торган кешеләрне генә күрде диярлек. Богаудан котылган сурәттә дә аларның азатлыгы зуррак азатлыкның богавына әверелә. Алар үзләренең кол икәнлекләрен үзләре дә күрмәскә, башкаларга да күрсәтмәскә тырыша.
Шуңа күрә кешеләр коллыкның үзен дә мәңгелек богауда тоталар, ә ул богауның үзен исә кол итәләр.