Богавын җирдә калдырып, менә хәзер болытларгача күтәрелгән Ибрай шуны аңлады.
Ул үзенең каядыр билгесез тарафка, аның да бар аңның, бар әйберләрнең икенче ягын да күрергә, тоярга мөмкинлек бирердәй урынга таба очып барганлыгын сизеп алды. Күк йөзе зәп-зәңгәр, болытлар сөттәй ак, һава чишмә суыдай саф, кояш онытылып беткән бишектәй җылы, түбәндә калган җир бала сулышыдай тын, тыныч иде. Ә ул рәхәтләнеп, иркенләп, егылып төшүеннән һич курыкмыйча очты да очты. Очкан кошлар да ирекле түгел, аларның канатлары һава агымына, җилгә яраклашырга мәҗбүр була. Ә очкан кеше оча алуга ирешүе белән үк җир, күк, йолдызлар, ай белән кояш кануннарының барысыннан да азат шикелле икән.
Җирдә яшәп, кояш тирәли илле тапкыр әйләнеп чыккан Ибрай хәзер азатлыкның якты ямен күрде, тын аһәңен ишетте, хуш исен тойды, татлы тәмен татыды, гүзәл тәнен капшады.
Инде менә ул шуларның барчасын җыйган канатлы хис кочагында, узган гомеренең һәммә кичерешләре дулкынында оча да оча, оча да оча. Әйтерсең лә ул чишмә суының әллә бер тамчысы, ашлык көшеленең бер орлыгы, гүзәл чәчәкнең бер таҗы, кош канатының бер каурые, салават күперенең бер төсе, яшеннең әллә бер тармагы иде. Илле яшьлек гомерендә ул шундый булырга теләде, омтылды. Тик һичкайсысына ирешә алмады. Бактың исә ул моңа кадәр коллык богавы чылбырының бер боҗрасы гына булган икән. Хәзер ул теләгәненең бөтенесенә әверелү бәхетен кичерде.
Ул елмаеп куйды. Ләкин үз елмаюының очсыз-кырыйсыз офыкта аҗаган балкышы булып җәелүен күрде. Аннары ул көлеп җибәрде. Әмма үз көлүенең болытларны калтыраткан күк күкрәве булып таралуын ишетте. Шуннан соң очкан тарафта үзен дәһшәт көтеп торганын аңлады. Еракмы ул дәһшәт яисә якынмы, зурмы яисә кечкенәме монысын ул әлегә белә алмады. Тик ул бар, аны көтә. Ул рәхимсез, шәфкатьсез, котылгысыз кебек тоелды.
Ибрай аңа әзерләнергә мөмкин икән, каршы торырга кирәк икәнлегенә төшенеп, берәр болытка утырып торырга булды.
Болыт мендәр шикелле йомшак, буа суы кебек җылымса да, салкынча да иде. Ул күккә очканының соңында беренче мәртәбә җиргә иелеп карады да аптырап китте, гаҗәпкә калды: күрсәнә, ул әле һаман үз авылы турысыннан ары узмаган икән ләбаса. Бәлки, туктаусыз әйләнгәләп кенә очкандыр, тобадагы су шикелле, бер чоңгыл тирәли генә бөтерелгәндер?
Әнә ич бормаланып-бормаланып аккан инеш тасмасы. Түллинкә урманы, Атау эче таулары, Кәрәкә күле, басулар. Әшнәк авылы зираты, йорт-куралар, хуҗалык корылмалары, мал-туар көтүләре, анда-санда чапкан машиналар, читтәрәк гайрәтле Чулман елгасы барысы да тумыштан таныш, күзне бәйләсәң дә танырлык иде. Ул инде сәерсенеп үк күзәтә, төпчеп карый башлагач, үз өен эзләп тапты. Яшел чирәмдә ялтырап яткан көмеш акчадай, агачлар арасында иркен, такыр ишегаллары яктырып ята, шуны тагын да шомарак, нурлырак итәргә теләгәндәй, ниндидер ир-ат аны себереп маташа.
Чү! Бу ул Ибрай үзе икән ич. Ә Гаҗилә кайда? Ә ул әнә келәттән килеп чыкты да тавык-чебешләргә, учлап-учлап, җим сипте. Чишмә чокырыннан калкып чыгып, тар сукмактан чиләк-көянтә аскан килеш, бакча башындагы капкага якынлашучы кыз бала кем икән? Анысы да таныш ич, анысы кызлары Зөбәрҗәт иде. Ә малайлары Зәкәрия кайда йөри? Ул да шунда гына иде: мунча баскычына утырган да, каз, үрдәк бәбкәләренә дип, тәпке белән әрекмән яфраклары, кычыткан чабып тураклый.
Анда түбәндә бар да бар иде. Тик күзенең бөтен үткерлеге белән төбәлеп караса да, күңеленең һәммә юксынуы, җирсүе белән эзләнсә дә, Ибрай фәкать үз-үзен генә таба алмады. Көзге җил кагып төшергән соңгы агач яфрагы сыман, ул кешеләр арасыннан, тормыштан өзелеп төшкән икән инде.
Тагын ул анда үзенең кешеләрне, тормышны яратуы да калмаганын абайлап алды. Җирдә яшәп, кояш тирәли илле ел әйләнеп чыккан Ибрай исә кешеләрне чыннан да ярата иде. Аларның кайсысы тормышны фатиха сыйфатында кабул итә, икенчеләре күзәтә, барлый, бүтәннәре каһәрли. Ә ул фатиха итә белгәнен яшәү сакчысы, күзәткәнен, барлаганын акыл иясе, каһәрләгәнен бәхетсез дип белә, ләкин берсен-бер яратмый булдыра алмый иде. Чөнки алар кешеләр иде. Коллыкларыннан котылу язмаса да, азатлыкны ялварыпмы, көрәшепме дауламасалар да, алар бар рәхәтлекләре, бар михнәтләре белән кешеләр иде.
Ибрай, җирдә үз-үзен юксынып, шушы яратуын җирсеп, тирән уйга чумган килеш, ак болытта утырды да утырды. Үз-үзен җирдән аерып киткәннән бирле әллә ни вакыт, әллә ни ара узмаса да, анда тормыш дәрьясында аның эзе калмаган икән инде. Суда йөзгән балыкның да, туфракта шуышкан суалчанның да, күктә очкан кошның да үз эзләре, үз юллары була. Ә аның Ибрайның ни җиргә, ни кояшка «Әнә мин!» диярлек сүзе генә дә калмаган. Ул үз йөрәгенең күпме орлыгын чәчте, үз җанының күпме игелеген таратты, үз акылының күпме мәгънәсен өләште. Әмма шуларның барысы бергә җыелган алтын көшелен генә өяргә өлгермәгән.
Инде менә, дәрья уртасындагы җансыз утрауга җил-давыл илтеп ташлаган бичара бер адәм шикелле, күк гөмбәзендә туктап калган болытта юлы беткән дәрвиш сыман уйга батып, үзенең ялгыз җаны сулышын гына тыңлап утыра.
Ул бар да, юк та; ул азат та, кол да; ул әлегә Адәми зат, шул ук вакытта түгел дә иде инде.
Хәзер ул очының ахыры, ахырының очы булмас илле еллык хәтергә генә ия. Гомеренең бәллүр савытындагы соңгы тамчы суны ирененә тидергән кебек, ул әлеге хәтер тавының бер бөртек комын җиргә төшереп җибәрде.
Ком бөртеге, кояш нурында ялтырап, башта туры, тигез генә очты. Аннары, җил иркенә эләккәннән соң, юнәлешен үзгәртте, кинәт күтәрелеп, бөтерелеп чыккан тузан өермәсенә кушылды. Күмәк хуҗалыкның савым сыерлар җәйләве турысына җиткәч, шундагы бер хатын-кызның уң күзенә барып керде. Хатын, бөкрәеп, чиләгендәге сөтне марля аша зур савытка сөзә иде. Менә ул турайды, ни булганын аңышып торды, күзен угалады. Ком бөртеге тоткарланмады, аның күз яшенә ияреп чыкты. Хатынның чигәсендә, мул булып, иртәнге чык тамчыларын хәтерләткән тир бөртекләре җемелдәшә, йөзен тир чишмәләре сырлаган иде. Шуларга кушылып, ком бөртеге җиргә төшеп кунды.
Ибрайга әлеге хатынның Зәйнәп икәнлеген менә хәзер генә түгел, ә бәлки әллә кайчан дөньяга килгәнче үк танып алыр идедер шикелле булып китте. Башына уңган яулык япкан, өстенә тупас тукымадан тегелгән тузанлы, аркасы тирле кара халат, аягына җиңел, чиккән күн чүәк кигән.
Ибрай, аңа кулын изәп:
Исәнме, Зәйнәп, дип эндәште.
Аның йөрәк сулкылдавы булып, күңел күзе белән әйткәнен ишетеп алды диярсең: Зәйнәп кояш кызарткан тирле маңгае каршына кулын куйды да әллә кайсы бер ераклыкка текәлеп торды.
Карале, Зәйнәп. Бер генә сүз әйт әле. Сүзең Әшнә үзәннәреннән миңа таба искән җилләргә кушылсын. Әйт. Миннән башка беркем ишетмәс, беркем күрмәс. Моңарчы беркемгә ишеттермәдек, беркемгә күрсәтмәдек ич. Хәтерлисеңме? Мин кояш тирәли кырык биш ел әйләнгәч, ә син ай нурында кырык ел коенгач, минем көн яктысы телгәләгән, төн карасы кискәләгән, үткәннәрнең бар тигәнәкләре сарган, киләчәкнең бар билчәннәре чәнечкән тәнемне кара кәфен урый башлаган иде. Тормыш бар сөлекләре белән канымның учагын имеп, яшәү бар бозлары белән сөю хисемнең канатларын көйдереп бетерә язган иде инде Авырып, шифаханәдән әйләнеп кайткач, тракторымны сүндердем дә ат арбасына менеп утырдым Хәтерлисеңме?
Кучкыл болыт офыктан ары узмады. Ибрай: «Яшен борнаганын көтә, ахрысы», дип уйлады. Ул Түллинкә урманы буендагы үрле, чокырлы ачыклыкка атын сугарырга килеп чыкты. Авылга хәтле биш чакрым, инешкә җиткәнче талчыгыр. Ә монда бер кое бар иде. Кое дип аталса да, буралы чишмә инде. Куе мәтрүшкә, кыяк, бөтнек үләннәре арасыннан эзләп табарлык та түгел. Ат күзедәй каралып торса да, авызын ачып җибәргәч кенә күренә. Йөзендә янәшәдәге карт имәннең кайсыдыр бер ботагы чагыла. Коеның тирәнлеге ике карыш чамасы, ә суы акмый диярлек, җыелып кына тора. Аны беркем карамый, чистартмый инде. Хәзер монда аның ише очраклы кешеләр печән чабучыдыр, утын кисүчедер, җир җиләге, кура җиләге, чикләвектер җыючылар гына килеп чыга. Әүвәл генә ул биредә җир биләүче алпавыт Макашинның ниндидер утары булган да аннары колхозның умарталыгы торган. Урак урганда да, шушында егылып торып су эчкәннәр. Бөтенесе беткәннән соң, чишмә дә арыды, акмаска әйләнде. Тормыш белән бер: гайрәте басылды, моңы тынды, нуры сүнде.