Гөлҗамал бер Габбасага, бер Шакирҗанга карап, яшенә тыгылып чыгып китә.
Корбанлыкка азык бирмәсеннәр. Ике көнне ашамый да торыр әле. Китап шулай куша. Ике көн эчендә чорт та булмас. Сират күпереннән җиңелрәк үтәр.
Габбаса чыга. Нурмөхәммәт керә.
VI. Шакирҗан һәм Нурмөхәммәт.
Нурмөхәммәт (кара сакаллы, ябык). Әссәламегаләйкем!
Шакирҗан. Ни бар?
Нурмөхәммәт. Бай, мин сезгә…
Шакирҗан. Йә, йә, төче телләнмә! Йомышыңны әйт тә эшеңә кит!
Нурмөхәммәт (уңайсызланып). Ун сум акча кирәк иде. Шуны киләсе ай жалованьесы хисабына алдан бирә алмассызмы?
Шакирҗан. Бирә алмыйбыз.
Нурмөхәммәт. Бәйрәм дә килеп җитте. Беррәттән балага да исем куштырмакчы идек. Хатынны да докторга күрсәтәсе бар…
Шакирҗан. Хәерче башыгыз белән… хәерчеләр үрчетергә сезгә чорт кушканмыни? Балагыз минем кушуым буенча тумаган бит. Үзегезне генә туйдырып торуым җитмәгән, тагын балаларыгызны муеныма такмакчы буласызмыни?
Нурмөхәммәт. Сезнең муенга такмыйбыз. Мин жалованье хисабына сорыйм бит.
Шакирҗан. Йә, йә, нәрсәгә әле сезгә бала?
Нурмөхәммәт. Булды инде шунда… Алла биргәндер…
Шакирҗан. Әнә бар, Алла туйдырыр да. Алладан сорамыйсыз. Миңа киләсез.
Нурмөхәммәт. Бай, хатынны докторга күрсәтми һич ярамый.
Шакирҗан. Тукта, хәерче башың белән, шундый зур расходлар тотып, хатыныңны докторларга күрсәтергә син кем? Син бер-бер баймы, әллә мирзамы?
Нурмөхәммәт. Бик каты авырый бит. Менә инде икенче көн бер локма йотканы юк. Докторга күрсәтми һич ярамый.
Шакирҗан. Әй, мәҗүс каныннан яралган бәдәвамнар. Алланың тәкъдиренә ышанмыйча, доктордан ярдәм көткән булалар. Бар, бар, эш калдырып, юк артыннан йөрмә. Ризыгы бетмәгән булса, докторсыз да үлмәс әле. Аллага ышанырга кирәк, Аллага… Синең хатыныңны доктор яратмаган бит, Алла яраткан. Алла үзе хәстәрен дә күрер. Бар, юк артыннан эш калдырып йөрисе булма!
Нурмөхәммәт. Бай, соравымны җиргә салма? Бик кирәк иде. Шуның өстенә энекәшне дә патша хезмәтенә алдылар. Аңар да бераз бирергә кирәк. Бәйрәмгә анысын-монысын аласы килә. Хатын да…
Шакирҗан (бүлдереп). Кара әле, кем, Нурмөхәммәт, синең энеңнең солдатка алынуына мин гаепле түгел. Бу – бер. Икенче, ул солдат булса, патша хәзрәтләре аларны ашата, эчертә, киендерә. Тагын аларга ни кирәк? Бәйрәм дисең икән, үз дәрәҗәңә карап уздырырсың әле.
Нурмөхәмммәт. Өч айдан бирле киемемне тегүчедән ала алмый торам.
Шакирҗан. Ә өстеңдәге киемең нигә ярамаган? Гаеткә бару, – энем, туйга бару түгел ул. Ару-пакь булса, шул җитте.
Нурмөхәммәт. Бәйрәм бит.
Шакирҗан. Булса ни? Бәйрәм дип син тагын: йорт сатып алырга теләмисеңме? Тукта әле, соң син миннән ай саен жалованье аласың бит. Аны кая куеп бетерәсең?
Нурмөхәммәт. Унбиш сумны айга бүлгәч, көнгә илле тиен генә төшә бит ул.
Шакирҗан. Ә соң синең көнгә ун сум, депутат жалованьесы аласың киләмени?
Нурмөхәммәт. Ун сум димим, шулай да бу жалованье азрак шул.
Шакирҗан. Әгәр дә жалованьеңны азсынсаң, без сине тотмыйбыз. Иртәгә үк хисабыңны өз дә, дүрт ягың кыйбла.
Нурмөхәммәт. Унҗиде ел торганны хәзер дә торырбыз инде аны. Тик менә хәзер акча бик кирәк иде шул.
Шакирҗан. Миңа да, энем, акча бик кирәк. Сиңа ун сум кирәк булса, менә миңа иртәгә илле мең сум хәзерләп куярга кирәк. Кая, миңа илле мең сум акча бир дип, синең бугазыңа ябышмыйм бит. Ярый, бар эшеңдә бул. Минем синең белән сөйләшеп торырга вакыт юк. (Үз ягына чыга.)
Нурмөхәммәт, өметсезләнеп, башын аска салып, бераз тора да, башын чайкап, бик кайгылы чыгып китә.
VII. Гыйлаҗ бабай һәм Гөлҗамал.
Шаулашып керәләр. Гыйлаҗ бабайның кулында иске читекләр.
Гыйлаҗ бабай. Биргән, ди, бирми ни, тот капчыгыңны!
Гөлҗамал. Бай үзе әйтте. Гыйлаҗ бабайдагы кәҗүл читек сиңа булыр, диде.
Гыйлаҗ бабай. Бикә үз кулы белән бирде бит. Гыйлаҗ бабай, дога кылып, гаеткә киеп барырсың, диде. Гаеттән соң минем өчен дә, баең өчен дә дога кылырсың, диде.
Гөлҗамал. Бай миңа бикә алдында, кәҗүл читек сиңа булыр, диде…
Гыйлаҗ бабай. Бу кәҗүл түгел ич. Башкасын әйткәндер ул сиңа. Әнә бу кәҗүл түгел.
Гөлҗамал. Юк, юк, нәкъ шул үзе. Әнә башы да сүтелгән. Җир йотсын, бай үз авызы белән шулай дип әйтте. Кәҗүл читек сиңа булыр, диде.
Гыйлаҗ бабай. Гөлҗамал, син, кызым, юкка булашма. Ирләр читеген киеп йөрү сиңа бер дә килешмәс.
Гөлҗамал. Бай шулай диде, кая, бир!
Гыйлаҗ бабай. Ертык ич ул. Синең аны ямарга күнең дә юк.
Гөлҗамал. Бай шулай куша бит.
Гыйлаҗ бабай. Гөлҗамал кызым, әгәр дә бу читекләрне миннән алмасаң, бер ай буена утыныңны ярып ашханәгә ташып куярмын. Сиңа ирләр читеге нәрсәгә ярый? Ә миңа ул гаеткә киеп барырга ярар. Минем аны ямарга күнем дә бар.
VIII. Гыйлаҗ бабай, Гөлҗамал һәм Шакирҗан.
Шакирҗан. Бу ниткән тавыш тагы? Сезгә монда ни кирәк?
Гөлҗамал. Гыйлаҗ бабай читекләрне бирми.
Гыйлаҗ бабай. Бай, мин аларны ямап, гаеткә киеп бармакчы идем. Бикә шулай диде. Минем ямаулык күнем дә бар. Ә ул кыз кеше. Кыз кешегә ирләр читеге килешми.
Шакирҗан. Ә син, мокыт, читекләрне Гөлҗамалга бир.
Гыйлаҗ бабай. Бай, гаеткә киеп бармакчы идем. Минем ямаулык күнем дә бар. Бикә шулай диде. Ямап киярсең, диде. Карт көнемдә, рәхәтләнеп, читек киеп, гает укыр идем. Киләчәк гаеткә кадәр тора да алмам инде. Әйе, ямап, гаеткә киеп барыр идем шул, бай.
Шакирҗан. Гаетне яланаяк укысаң, савабы күбрәк булыр. Пәйгамбәрләр гомер буе яланаяк йөргән. Читекләр Гөлҗамалга кирәк.
Гыйлаҗ бабай. Бай, Алла хакы өчен, миннән алмасана! Минем ямаулык кү… (Яшенә буыла.)
Шакирҗан. Кая, читекләрне бир әле. (Читекләрне алып карый.) Һе, эм-м… боларга баш салдырганда, үземә дә кияргә ярарлык икән әле. Ә, әйе, абыстагыз ялгышкан. Болар үземә кияргә яраклылар икән әле. Әйе, абыстагыз ялгышкан. Ярый, эшегезгә барыгыз.
Гыйлаҗ бабай. Ә читекләр?!
Шакирҗан. Әйтәм бит, абыстагыз ялгышкан, дип.
Гыйлаҗ бабай. Булмыймыни?
Шакирҗан. Киләсе гаеткә кадәр яхшылап хезмәт итсәң, үземнән соң боларны сиңа бирермен. Ә син, кызый, оекларыңны хәзер үк кибеткә кире төшереп бир. Йә, барыгыз, эшегездә булыгыз!
Гыйлаҗ бабай белән Гөлҗамал бер-берсенә карашып торалар.
Гөлҗамал (авыр сулап). Менә сиңа кәҗүл читек. (Чыга.)
Гыйлаҗ бабай. Алай… Гомеремдә бер читек киеп гаеткә барырмын дип тора идем, ул да булмады. Киләсе гаеткә, Алла боерса, киләсе гаеткә. Исән-сау булсак. (Чыга.)
Шакирҗан (читекләрне карап). Балтырлары чибәр әле. Бары баш салдырырга гына кирәк буласы икән.
IX. Шакирҗан һәм Гөлҗамал.
Гөлҗамал (кереп). Бай абый, сәгатьче килгән.
Шакирҗан. Керсен.
Гөлҗамал чыга.
Бу расходтан кабергә кермичә котылып булмастыр, ахры.
Сәгатьче һәм Мансур керә.
X. Шакирҗан, Сәгатьче һәм Мансур.
Сәгатьче. Әссәламегаләйкем!
Шакирҗан. Вәгаләйкемәссәлам. Әйдә, кем, әйдә.
Мансур. Исәнмесез!
Шакирҗан. Аллага шөкер. (Сәгатьчегә.) Менә әле, кем, сәгать туктап китте. Машина арасына таракан кергән булырга кирәк. Шуның тараканын алып кына җибәр әле.
Сәгатьче, урындыкка басып, сәгатьне карый башлый.
Аннан соң бераз машинасын әрчисе булыр.
Мансур. Шакирҗан әфәнде, мин теге китапның хисабын бетерергә дип килгән идем.
Шакирҗан. Ә, алаймы? Ярый… (Сәгатьчегә.) Бик дөрес йөридер иде. Пассаж сәгатеннән бер дә калышмый иде. Әле үзебезнең дачада вакыт туктап киткән.
Мансур. Шакирҗан әфәнде, минем йомышымны…
Шакирҗан (борылып). Ә, кем, хәзер, хәзер… (Сәгатьчегә.) Суга торган машинасы да аз гына зарарланган булырга кирәк. Әллә ничек тәртипсез суга башлаган. Бер сугарга тотынса, собор чиркәве төсле туктый белми.
Сәгатьче. Монда шактый хикмәтләр бар.
Шакирҗан. Юк, алай зур бозыгы булмаска тиеш.
Мансур. Шакирҗан әфәнде, минем йомышымны үтәп җибәрсәгез, яхшы булыр иде.
Шакирҗан. Хәзер, хәзер. (Сәгатьчегә.) Кая, бозык җирен таптыңмы инде? Таракан кергәнме? Әллә чебенме?
Сәгатьче. Юк, зуррак нәрсә кысылган монда.
Шакирҗан. Әллә үрмәкүч үкме?
Сәгатьче. Үрмәкүч тә түгел. Зуррак нәрсә, зуррак нәрсә, дим.
Шакирҗан. Зур дигәч тә, сыер кысылмагандыр бит. Йә, нәрсә кысылган?