Шакирҗан. Алла сакласын, диең. Ишәеп китсәләр, безгә дә килә башларлар.
Пристав. Шулай, бервакыт Киевта служить иткән чакта, Пётр Марденко дигән бер байга, егерме дүрт сәгать эчендә илле мең сум акчаны Днепр буена бер таш өстенә куярга кушып, анонимный язу җибәргәннәр. Хәзерләмәсәң, үзеңне үтерербез, дигәннәр. Полицмейстер миңа карап әйтә, бу эшне, Николай Александрович, сиңа тапшырам, ди, син генә аларны тотсаң тота алырсың, ди. Ярый, дим, ваше высокоблагородие, дим. За царя и родину не пожалею, дим. Ну, Николай Александрович, с богом, ди. Мин, яныма бер городовой алып, штатский киемнәргә киенеп, бер төргәк кәгазь алып, Днепр буена, әлеге таш янына киттем. Төн караңгы иде. Шәһәрдән чыкканда, каланча уникене сукты. Әлеге таш янына җитәрәк, городовойга җиргә ятарга куштым. Мин, таш янына барып, кулымдагы төргәкне таш өстенә куйдым да үзем, ташка ышыкланып, теге канальяларны көтә башладым. Каланчада сәгать берне сукты. Менә кинәт таш янында, җирдән үскән шикелле, ике кеше пәйда булды. Шикләнеп таш янында әйләнгәләделәр дә, акчаны алмакчы булып, таш янына килеп җиткәч, мин тиз генә таш астыннан сикереп торып (боларның иңсәләреннән эләктереп ала), стоп!!! (Әле берсенә, әле икенчесенә карап ала.)
Шакирҗан. Микалай Ләксәндрич!
Мортаза.
}
Пристав. Виноват, виноват! Извиняюсь…
Мортаза. Йә, йә, шуннан соң?
Пристав. Әтәчләр шикелле, ике кулымда селкенәләр. Юк, ычкына алмыйлар. Шулай да бер канальясы бомбасын аяк астына ташлады. Мин, как храбрый солдат, растеряться итмәдем. Бомбаны тибеп җибәргән идем, бомба суга барып төште. Шулай итеп, бер ялгызым икесен…
Шул вакыт якында мылтык аткан тавыш ишетелә. Пристав, сикереп торып, бер кулына кылыч алып, берсенә револьвер тота.
Смирно!..
Шакирҗан. Миңа тиде бугай.
Мортаза. Юк ла, миңа тиде шикелле.
Шакирҗан. Кара әле, башка тимәгәнме?
Мортаза. Күкрәккә керде шикелле.
Пристав. Команда, вперёд!.. Миннән калмагыз.
Мортаза байны алга этә. Мортаза Шакирҗанны алга этә. Шакирҗан приставны алга этә. Пристав саклык белән алга атлый башлый. Шакирҗан самавырны күтәреп кача. Аның артыннан Мортаза кача.
Пристав ялгыз кала.
Один в поле не воин… (Кача.)
Пәрдә.
Икенче пәрдә
Шакирҗан байның кунак бүлмәсе. Зәвыксыз җыештырылган. Диварда зур сәгать. Тимер сандык яки тимер шкаф сыман бер нәрсә уң якта дивар буенда тора. Уртада һәм уң якта ишекләр.
I. Садрый, Сәляхетдин һәм Шәрифҗан.
Садрый. Әгәр дә кычкыра йә карыша башласа – атасыз. Пробка булса да, бүлмәдә бик нык шартлый ул. Кая, бомба булдымы?
Шәрифҗан. «Бомба» га яраклы түгәрәк нәрсә таба алмадым.
Садрый. «Бомба» сыз һич ярамый. Бар, зуррак бәрәңге яки шалкан табып китер.
Шәрифҗан китмәкче була.
Садрый. Шәрифҗан, син аны карага буя!
Шәрифҗан. Ярый. (Чыгып китә.)
II. Садрый һәм Сәляхетдин.
Садрый. Эшне бик пөхтә эшләргә кирәк. Иң беренче, каушамаска кирәк.
Сәляхетдин. Тотылсак – яхшы булмас. Төрмәгә ябулары бар.
Садрый. Кызык син, Сәляхи, Шәрифҗан аның улы. Ә син дустының улы. Җитмәсә, ул сиңа үзенең киявенә караган шикелле карый бит. Төрмәне исеңә дә китермә. Алар, халык теленә чыкмас өчен, үзләре тырышырлар әле. Безнең татар халкы бит семьядагы серләрнең халык арасына чыгуыннан үлемнән курыккан шикелле курка.
Сәляхетдин. Тотылсак – яхшы булмас.
Садрый. Әгәр тотылсагыз, менә нәрсә: Шакирҗан байны куркытыр өчен, юри эшләнгән мәзәк, дип әйтерсез. Мин дә шулай әйтермен. Аннан соң сездә бит чын кораллар булмый. Пугач та бәрәңге. Аның өчен кем сезне төрмәгә япсын? Юк өчен баш ватма. Бүгеннән калдырырга һич ярамый. Юкса Мансур малай килеп эләктереп китәр. Аннан чебиләр безнең кулдан бөтенләйгә ычкынырлар. Ә бу барып чыкса, бөтен дөнья безнеке булачак.
Сәляхетдин. Ә ул куркуыннан үлсә?
Садрый. Кем? Шакирҗан абыймы?
Сәляхетдин. Әйе, йөрәге ярылса?
Садрый. Шакирҗан байның йөрәген ярыр өчен, күкрәгенә туптан атарга кирәк. Ат ите ашаган кешенең һичбер вакыт йөрәге ярылмый, докторлар шулай ди.
III. Садрый, Сәляхетдин һәм Шәрифҗан.
Шәрифҗан (кулындагы түгәрәк нәрсәне күрсәтеп). Булды.
Садрый. Нәрсә, шалканмы? (Түгәрәк нәрсәне карый.)
Шәрифҗан. Юк, ашханәдә өстәлдә камыр тора иде. Шуны эләктердем.
Садрый (кесәсеннән битлекләр чыгарып). Менә сезгә битлекләр. Йә, киеп карагыз әле.
Сәляхетдин, Шәрифҗан битлекләрне кияләр.
Яхшы. Менә париклар.
Кияләр.
Булды, һич танырлык түгел. Шәрифҗан, син Сәлях киемен киярсең. Сәляхка мин кием таптым. Йә, ярый. Йә, чыгып торыгыз. Мин Шакирҗан бай булып торам. Чыгыгыз!
Чыгалар.
Йә, керегез!
Сәляхетдин. Руки вверх!
Шәрифҗан. Мин сандыкны ачармын.
Садрый. Алай булгач, ачкычларны сорарсыз.
Сәляхетдин. Ә бирмәсә?
Садрый. Бер мәртәбә атарсыз.
Шәрифҗан. Моны кая куйыйм?
Садрый. Ишек төбенә куярсыз да бер сәгатьсез урыныңнан кузгалма диярсез.
Сәляхетдин. Ә кузгалса?
Садрый. Кузгалмас. Менә шулай эшне бетереп чыгарсыз да, чүплек базы артындагы ишектән безнең йортка үтеп, акчаны миңа калдырып, үзегез тиз генә Шәрифҗан бүлмәсенә кереп утырырсыз. Шау-шу башлангач та ярдәмгә чыгарсыз. Күп сөйләшмәгез. Бернәрсә күрмәгән дә, белмәгән дә булып күренегез!
Икенче бүлмәдә Шакирҗан байның тавышы.
Шәрифҗан. Әти уянган.
Садрый. Әйдәгез!
Ашыгып чыгып китәләр.
IV. Шакирҗан һәм Габбаса.
Шакирҗан. Болай булса, сез мине тереләй кабергә кертерсез. Кайсы байның асравына марҗа оегы алып биргәнен күргәнегез бар, йә?
Габбаса. Читеге юк бит, атасы.
Шакирҗан. Булмаса, мин гаеплемени?
Габбаса. Соң, бәйрәмдә яланаяк йөрмәс бит.
Шакирҗан. Ә, шулаймыни? Оек алып биргәч, ул ботинка да сорый башлар. Ботинка булгач, биленә каеш даулый башлар. Берәү генә түгел, бер көтү бит алар. Хезмәтчеләрне үзегез аздырып бетерәсез. Ул мокытларга утыз тиенлек күн башмак нигә ярамаган? Соң син үзеңне онытма. Миңа килгәндә, ботинкаң бар идеме? Мөселман кызына марҗа оегы ярамый ул. Хәзер оегын кире кибеткә төшереп бирегез!
Габбаса. Тукта әле, атасы, бәйрәмгә аягына кияргә бернәрсә дә юк бит аның.
Шакирҗан. Минем иске читекне кияр.
Габбаса. Аны дворник Гыйлаҗи картка бирдем.
Шакирҗан. Нәрсә, нәрсә?
Габбаса. Әйе, гаеткә кияр дип бирдем. Ул үзе аны ямамакчы булды.
Шакирҗан. Юк, сез мине чынлап бөлдерергә керешкәнсез, ахры.
Габбаса. Гаеткә киеп барырга бернәрсә дә юк дигәч, биргән идем.
Шакирҗан. Тагын аңар чапан кирәк түгелме? Бәлки, аның сәгате дә юктыр әле? Бәлки, аңар намаз туны да кирәктер? (Гайрәтләнеп.) Кит, ябалак, мут хатын! Күземә күренмә.
Габбаса. Чү, чү, атасы! Газиз көннәрдә генә болай кыланмасана! Алла аның урынына гаип хәзинәләреннән бирер.
Шакирҗан. Бирер, бирер. Тот капчыгыңны. Сиңа гаип хәзинәләр хәзерләп куйган, ди. Хәзер барып алып кайтасы гына бар. Гомерендә гаеттән гаеткә битен юмаган, каткан мужикны шатландырган өчен, Алла сиңа бирде, ди. Бирмәгән ни. Сәдака бирердәй урыннар аннан башка да бик күп. Алла кабул гына итсен. Хәзер барып дворниктан читекләремне алып, асрау кызга бәйрәмдә кияргә алып бир.
Габбаса чыга башлый.
Кара әле, сиңа әйтәм, моннан соң малайларга шикәр урынына кичә алып кайткан кисмәктәге вареньены бирә башлагыз.
Габбаса. Ул эшкә яраксыз бит.
Шакирҗан. Нәрсәсе эшкә яраксыз?
Габбаса. Әчеп, күгәреп беткән бит.
Шакирҗан. Бисмилла әйтеп капсалар, төчер әле. Ул мокытларга ярамаган, ди, тагын. Авылда бит аларга ул да эләкми әле. Кара аны, сиңа әйтәм, бәйрәм дип, күп чәпчемәгез. Быел болай да расходлы ел.
Гөлҗамал керә.
V. Шакирҗан, Габбаса, Гөлҗамал.
Гөлҗамал (тузган аяк киеменнән). Бай абый, Нурмөхәммәт абый килгән. Керергә мөмкинме, ди.
Шакирҗан. Керсен. Әй син, чабаталы бикә, бикәң алып биргән оекны хәзер кибеткә кире төшереп бир. Мөселман кызына марҗа оегы кияргә ярамый. Ул сиңа хәрәм, хәрәм, ишетәсеңме, хәзер төшереп бир. Аның урынына мин сиңа үземнең иске кәҗүл читекләремне бирермен. Аның башлары бераз тузган булса да, балтырлары яхшы. Чын кәҗүл. Бәйрәмгә кәҗүл читек киярсең. Сиңа әйтәм, дворниктан хәзер алып читекләремне Гөлҗамалга бир. Кара син, гөмбә, карап киен. Бар, керсен.