Мансур. Әйе.
Гыйлаҗ бабай. Гәзит китердеңме әллә?
III. Әүвәлгеләр һәм Мөршидә.
Мөршидә (өйдән чыгып, Мансурны күреп аптырап кала). Бабай, казан астына утын керт әле!
Гыйлаҗ бабай. Утын? Ә, әйе, утын шул. Онытканмын. Картлык шул. Уху-ху-ху… (Сөйләнеп чыгып китә.)
IV. Мансур һәм Мөршидә.
Мөршидә (Мансур янына килеп, як-ягына каранып). Мансур, бу ни эшең инде?
Мансур. Нәрсә? (Кулын бирә.)
Мөршидә. Көпә-көндез монда нигә күренәсең? Икебезне дә хур итәсең бит.
Мансур. Борчылма, Мөршидә, мин сиңа килмәдем.
Мөршидә. Миңа килмәдең?
Мансур. Асылда, мин сиңа килдем, әмма өстән караганда мин сиңа килмәдем.
Мөршидә. Син ни сөйлисең?
Мансур. Мин, теге хикәянең акчасын сорарга дип, Шакирҗан байга килдем. Өстән караганда бу шулай. Асылда, сиңа килдем. Бабай, барысы да шәһәрдә бәйрәмгә хәзерләнергә киттеләр, дигәч, син дә шәһәргә киткәнсең дип уйлаган идем. Менә нәрсә, җаный, мин бүген монда Ильяс әфәнделәрнең дачасында кунам. Уңай вакыт таба алсаң, барып чык. Менә теге әйткән китап шул инде. (Китап бирә.)
Мөршидә. Күрше-колан күрмәсә генә ярар иде. Дәү абый да хәзер кайтыр. (Куркып карана.)
Мансур. Тукта әле, Мөршидә, син көннән-көн бозыла барасың. Бераз батыррак булырга кирәк. Син бит кеше. Кешелек хакыңны җуймаска тиеш.
Мөршидә. Сизелсә, яхшы түгел. Болай да әле дәү абый бу арада гел ачуланып тора.
Мансур. Кара әле, Мөршидә, батыррак бул. Үзеңне шулардан кыерсыттырма. Әллә алардан башка тора алмабыз дип уйлыйсыңмы? Төкер барысына да!.. Ярый, хуш, Ильяс әфәнделәргә кил. Мин хәзер шунда барам. Сине көтәрмен.
Мөршидә. Кара әле, Мансур, мин бүген өйдән чыга алмыйм шул. Син иртәгә үзең шәһәрдәге йортка кил. Дәү абый да, Габбаса апа да дачада калачак. Мин асраулар белән генә өйдә булырмын. Шунда яхшылап сөйләшеп, бер карарга килербез. Үзем дә монда торудан тәмам туйдым инде. Дәү абый атлаган саен тирги, җикеренә. Тизрәк өстеннән җибәрәсе килгәнне аңлата. Кияү дә табып куйганнар бугай инде. Теге Мортаза байның Садрыен беләсеңме?
Мансур. Әллә шул бозык малайга бирмәкчеләрме?
Мөршидә. Үз кызлары булмагач, аларга кем булса да булсын. Тик бай булып, придан гына сорамасын. Садрый да бу арада тәмам бер имгәк булды инде, һичбер яры чыгар хәл юк, бәйләнә… Әллә нинди сөю хатлары язган була. Мәсхәрә итмәсә генә ярар иде. Бик усал дип әйтәләр үзен.
Мансур. Юк өчен борчылма. Бернәрсә дә булмас. Ләкин мин шунсына аптырыйм: Шакирҗан бай ни дип ул Садрыйга сине бирмәкче икән?
Мөршидә. Ни өчен булсын, придан бирмәс өчен. Әткәйнең өлешен, шулай итеп, үзендә ябып калмакчы, ди. Зарифа җиңги дә шулай дип әйтә.
Мансур. Юк, аның өчен булмас. Мин бөтенләй киресен уйлыйм.
Мөршидә. Шул, шул, Зарифа җиңги дә шулай ди. Кара әле, Мансур, әткәй өлешен бирмәсә нишләрбез?
Мансур. Мөршидә, син һаман әле шул юк-бар фикерләреңне башыңнан чыгарып ташлый алмыйсың икән. Бирсә бирә, бирмәсә бирми. Нәрсә аның өчен пошынырга? Әллә ачка үләрбез дип куркасыңмы? Менә минем һичбер кесәмдә бер тиен акчам булмый. Шулай булса да торам әле. Ачка да үлгәнем юк, кеше каршысына барып хәер сораганым да юк. Ярый, хуш. Ильяс әфәнделәргә ничек тә килергә тырыш.
Уң яктан Садрый күренә.
Юк-бар нәрсәләр өчен борчылма. Ярый, хуш!
V. Мансур, Мөршидә һәм Садрый.
Садрый. Исәнмесез, Мөршидә туташ! Нихәл син, эшчеләрне баетучы хәерче? Ха-ха!..
Мансур. Мөршидә туташ, мин сезнең дачагызда этләр юк дип торган идем.
Садрый. Шул, шул, «пролетариат», «товарищ», чабуыгызны җыебрак йөрегез бу тирәдә.
Мансур. Әллә чабуга ябыша торган гадәтегез дә бармы?
Садрый. Буталып йөргән чабуларны бездә бик тиз кыскарталар. Ха-ха!..
Мөршидә, читкә барып, эскәмиягә утыра, китабын укыган була.
Мансур. Чабуга ябышучыларга бездә таяк белән җавап кайтаралар.
Садрый. Таякның ике башы бар бит, «товарищ»! Ха-ха!..
Мансур. Дөрес әйттегез, Садрый бай, ике башлы. Берсеннән тоталар, икенчесе белән… (Таягын бутап ала.)
Садрый. Сез сугышырга хәзерләнмисезме тагын? Ха-ха!
Мансур. Кем белән?
Садрый. Белмим, кем беләндер.
Мансур. Алай булгач?
Садрый. Шул шул. Сезгә бераз чабуыгызны җыя төшебрәк йөрү дә зарар итмәс иде, дим.
Мансур. Бер мәртәбә ишеткән идек инде ул хәбәрне.
Садрый. Үзегез өчен яхшырак булыр, дим.
Мансур. Сез үзегезне яхшырак карагыз. Докторга барырга соңга калмагыз.
Садрый. Нәрсә?!
Мансур. Докторга барырга соңга калмагыз, дим.
Садрый. Соңга калсак, без аны үз өебезгә китерә алабыз. Ә менә сез, галахлар шайкасы, үзегезнең урыныгызны белергә тиеш идегез. (Үртәп.) Дачага килдек, диең, ә? Байларны сүксәк тә, аларның тормышларына карап, авыздан селәгәй ага, диең, ә? Ха-ха!
Мансур. Ә сезнең кебек юләр балыклар туганнан ук селәгәй авыз булып туганнар.
Садрый. Син бу сүзләреңне әнә тегендә, кер юучы пролетаркаларыңа барып сөйлә. Бай кызлары алдында, байлар йортында мондый сүзләрне сөйләргә килешми. Бу әдәпсезлек була. Дорфалык була, «товарищ».
Мансур. Нәзакәт хакында сезнең шикелле юләр балыклар үгет бирә башласалар, кояш кире яктан килеп чыкмасмы соң?
Садрый. Әй, синең ише правосыз галах белән сөйләшеп торуы да хурлык. (Мөршидәгә табан борылып.) Мөршидә туташ, бүген көймәдә чыгабыз. Компаниянең түрендә сез булырсыз.
Мансур. Койрыгында сезме?
Садрый. Молчать! Син сөрлеккән белән сөйләшмиләр. Бик талашасың килсә, әнә безнең этнең хәзергә эше юк. Ул сине компаниягә кабул итәр. Аның да правосы юк, синең дә. Нәкъ чиләгенә күрә капкачы инде. Ха-ха!..
Мансур. Ә бездә сезнең шикеллеләрне «праволы ишәк» дип йөртәләр. Бу правоны сездән беркемнең алырга хакы юк.
Садрый. Шулай, Мөршидә туташ, вәгъдәме?
Мөршидә. Нәрсә, нинди вәгъдә?
Мансур. Мөршидә туташ, саташа ул.
Садрый. Без, саташканда да, сездән тирәнрәк йөзәбез.
Мансур. Кабактамы?
Садрый. Безгә, туган, кабакта да урын түрдә, думада да урын түрдә. Ә сезгә бер генә түр бар. Ул теге, капкасына тәре асылган йорт. Беләсең бугай син аны? Ха-ха!.. (Үткен сүзләр әйткән саен, Мөршидәгә «шәп әйттем бит» дигәндәй мактанып карап куя.)
Мансур. Беләм мин аны. Ха-ха-ха!..
Мөршидә. Мансур әфәнде, китабыгыз өчен рәхмәт. Өйгә кермәдегез инде. Хәзергә сәламәт булыгыз!
Мансур. Мин Шакирҗан байны көтәм әле.
Мөршидә. Ә, әйе, шулай бит. Миңа өйгә керергә кирәк инде. Дәү абый озакламыйча кайтыр. Хәзергә хушыгыз! (Китә башлый.)
Садрый. Мөршидә туташ! Мөршидә туташ!
Мөршидә (уңайсызланып кына яртылаш борылып). Нәрсә?
Садрый. Миңа җавап бирмәдегез?
Мөршидә (коры гына). Нинди җавап?
Садрый. Безнең белән көймәдә чыга торгансыздыр бит? Бәдри байның кызлары да чыгалар. Артыгыздан керимме?
Мөршидә. Кермәгез. Мин чыкмыйм.
Садрый. Ни өчен?
Мөршидә җавап бирмичә кереп китә.
VI. Мансур һәм Садрый.
Мансур (истиһза белән). Нихәл? Каптыгызмы?
Садрый. Син безгә карама. Без кабабыз да, шулай ук каптырабыз да.
Мансур. Мөршидә туташ тирәсе өчен саеракка ошый.
Садрый. Анысы безнең эш.
Мансур. Шулай инде, юләрләрне чәчеп үстермиләр. Аларны безнең бай йортлары хәзерләп кенә тора.
Садрый. Байларны сүксәк тә, бай кызларына карап селәгәй ага, диең, ә?
Мансур. Ага, диең, ә?
Садрый. Селәгәй агызып кына калыр да шул.
Мансур. Калыр, диең, ә?
Садрый. Галахлар шайкасы шул. Билләһи газыйм, галахлар шайкасы. Ха-ха!
Мансур. Ха-ха, диең, ә?
Садрый. Тукта әле, син шул хәерче башың белән ни дип, эт шикелле, байлар дачасы тирәсендә чуаласың?
Мансур. Син әле черегән башың белән дә чуаласың бит.
Садрый. Нәрсә, ни дисең?
Мансур. Черегән башың белән дә чуаласың, дим.
Садрый. Бу ни дигән сүз?
Мансур. Черегән дигән сүз.
Садрый. Бу хакта без синең белән бер очрашырбыз әле. Һәрбер узып барган зимагурга үземне кимсетергә рөхсәт итмәм.
Мансур. Сез үзегез баштанаяк кимчелек бит. Шакшының шакшылыгын исбат иткәнен дәлил итеп шакшылыкны алалар. Бу – табигый канун…
Садрый. Бер очрашып, синең белән яхшылап хисаплашасы бар әле, егет. Без синең ише генә галахларны күргән.
Мансур. Без дә синең шикелле этләрнең койрыкларын кисә торабыз.