Аягына чабата-башмак кына элгән Габделсәлам, кулына комган тотып, ямь-яшел чирәмле ишегалдыннан лапас якка узып бара иде. Шөлдер тавышын ишетеп сискәнеп китте, утыртма читән аша урамга күз салды. Ташкичүдә гомер күренгәне булмаган өсте бөркәүле ят арба капкасына якынлашып килә, үзләре күзгә күренмәгән малай-шалайның: «Губернатор! Губернатор!» – дип чыелдашуы ишетелә.
Габделсәлам ишегалды уртасында каккан казыктай басып калды. Каршы як күршесе Гыйльмеҗиһан карчык, кулын кашлары өстенә куеп, җилкапка аша урамдагы тамашага бер генә карап алды да кисәк юкка чыкты. Чыелдашкан малайлар да тынып калды – фәйтуннан берничә сажин гына артта бер өер атлы гаскәриләр күренде. Бу хәлгә ни дияргә белми торган арада, зиннәтле арба, тау кадәр булып, урыс капка төбендә туктап калды. Габделсәлам күкрәгенә салкын йөгергәнен тойды – тагын төпченергә килүләре, дип уйлап алды, Казан губернаторы кешеләрен күздә тотып. Алай дисәң, бу кадәр дә зурдан купканнары юк иде. Берәү, күп булса, икәү-өчәү килеп чыгалар иде дә, мәдрәсәдә нәрсә һәм ничек укыту хакында сорашкалап китеп бара торганнар иде. Болары тулы бер көтү бит. Батыршаһның эзенә төшкәннәр, монда кунып чыгуын сизенгәннәр, күрәсең.
Ул шулай шик-шөбһәгә батып торган арада, шыгырдап кече капка ачылды, ишегалдына салмак адымнар белән әзмәвер гәүдәле, хатын-кызларныкыдай озын җитен чәчле гаскәри килеп керде. Бер генә дә безнең халыкка охшамаган. Өстендәге затлы япанчасына караганда гади солдат та түгел, генерал-мазар булмагае. Габделсәлам шөбһәләнеп ни буласын көтте, киеренкелектән аркасына салкын тир бәреп чыкты. Теге бәндә исә, аңа якынаюга, гөрләтеп сәлам бирде:
– Әссәламегаләйкем, ахун!
Бу шулкадәр көтелмәгән булды ки, Габделсәлам тәмам каушап калды, кулындагы комганы төшеп китә язды.
– Вәгаләйкем… – дип мыгырданды ул, шыпыртлап диярлек. Мәгәр үзен кулга алды, комганын чирәм өстенә куйды.
Чакырылмаган кунак янына ук килеп җитте, каршысына басып, шешенкеләнеп торган тыңлаусыз күзләрен хуҗага төбәде. Тик аның йөгерек көрән күзләре барыбер икесе ике якка карый иде.
– Шикләнмә, ахун! Кара ният белән йөрүчеләрдән түгелмен. Котлымөхәммәт морза диләр мине. Шаять, ишеткәнең бардыр.
– Шөкер, куркыр-өркер хәлләребез юк, тәкъсир, – диде Габделсәлам, үзенең төп асылына кайтып. – Тыңлыйм сезне…
– Кунакны шәп каршыламыйсың, ахун, – диде әзмәвер, яргаланып торган иреннәренә елмаю галәмәте чыгарып. – Өеңә чакырыр идең, ичмасам.
Хуҗа кыенсынып куйды, ашыкмый гына аягы астындагы комганын кулына алды һәм ачык ишеккә ымлады:
– Рәхим итәсез, Тәфтиләү хәзрәтләре.
Алар өйгә таба кузгалырга өлгермәде, гөрселдәп капка ачылып китте. Авыл старостасы Ходайбирде, чәшке асты кадәр җиз калаеның элмәген муенына элә-элә, атлый-йөгерә, ишегалдына килеп керде. Ул, гыжгылдап, тынына каплана-каплана, мондагылар янына килеп җитте дә Тәфкилевнең аягы астына тәгәрәде:
– Бигайбә, галиҗәнап, килүеңне абайламый калганмын. Ни боерасыз?
– Тор, аунама, – диде морза төксе генә. – Боерыклар булмастыр кебек. Бар, эшеңне кара.
– Куна торгансыздыр бит, галиҗәнап?! – Староста курка-өркә генә аягына калыкты, мескенләнеп бөрешеп калды. – Тәгам-нигъмәт, урын-җир дигәндәй…
– Әйткәнне төшенгәнсеңдер, шаять?! – Тәфкилев, куеныннан зур гына кулъяулык чыгарып, тузанлы битен сөрткәләп алды. – Юлыңда бул, дидем!
Ходайбирде олуг түрәнең кыркулыгын нәрсәгә юрарга белми торган арада, капкада бәләкәй буйлы, түм-түгәрәк гәүдәле, боҗыр кебек җитез секунд-майор күренде, гаскәриләрчә чос кына бригадиры каршына килеп басты:
– Боерыгыз, Алексей Иванович!
– Боерык шулдыр: әнә старостаны алыгыз да тирә- күршедәге йортларга урнашыгыз! Мин куна калам.
– Баш өсте, – дип кабатлады майор һәм, тәгәрәп баргандай, капкага таба кузгалды.
Гаскәриләрнең үзара сөйләшүе староста миенә дә ачыклык салды бугай, ул, урталай бөгелеп, майор артыннан йөгерде. Тәфкилев белән Габделсәлам өйгә таба кузгалдылар.
– Авызыгызның бәхете бар икән, әфәндем, – дип сөйләнде хуҗа, кунагын бусагадан уздырып, – пешкән ашка тап булдыгыз.
Морза, чыраен сытып, бусагадан атлады. Өтек бер ахунның үзенә күрә дәрәҗә саклап сөйләшүе ошамый иде аңа. «Мин сиңа әфәнде түгел», – дип кисмәкче булган иде дә тыелып калды – эшне бозып куюың бар.
Мич арасыннан ачыргаланган хатын-кыз тавышы ишетелеп китте:
– Ходаем, кысыр аш кына салганыем. Сиңайтәм, таң белән теге печән өстенә дип симертә торган тәкәне…
– Беләм, – дип бүлдерде аны Габделсәлам. – Булганы белән табын әзерлә дә мунча ягып җибәр.
– Хафаланмагыз! – Морза алдагы өйнең түренә узды. – Мунча иртәгәгә калсын. Юл бик ватты, ял итәр идем…
– Мәрхабә, тәкъсир, мәрхабә. – Хуҗа олы якның ишеген ачты. – Рәхим итегез, ак өй бөтенләе белән сезгә. Тик чебеннәр бимазалар инде бераз. Әнкәсе, тәрәзәләрне томаларга кирәк булыр. Мәгәр элек тамак ялгап алырбыз ич, тәкъсир?!
Тәфкилев, аның мәгърурлык сизелеп торган сүзен ишетмәгәндәй, авыр чайкалып, кунак ягына узды, бусаганы атлап үтүгә тукталды, як-ягына каранды. Бүлмә зур, татарларга хас булганча чиста. Сирәк очрый торган хәл – тәрәзәләрдә пыяла. Түрдә өстәл, уң буйда киң агач карават. Сул як почмакта акшарланган мич. «Байларча кылана, хәчтерүш, ак мич чыгарткан», – дип уйлап алды морза, көнләшкәндәй. Әмма шул як стенада өйнең буеннан-буена сузылган китаплар тулы шүрлекләр күреп, рәнҗүен онытты. Өстәвенә өстәл өсте дә, тәрәзә төпләре дә ачып-ачып куелган китаплар белән тулган. Ташбасмалар юк диярлек, күбесе кулдан күчереп язган фолиантлар. Морза, канәгатьләнүен белдереп, тамак кырып куйды:
– Укыйбыз дисең, алайса, ахун?
– Ие, үзебез дә өйрәнәбез, сабак та тыңлатабыз. – Габделсәлам, зур өслекле артсыз урындыкка көрпә салып, кунакка утырырга ишарә ясады. – Кәсебем шул бит, мөдәррислек кылу.
– Ярый, ярый. – Тәфкилев япанчасын салды, аны хуҗага сузды да урындыкка утырды, тузанлы булсалар да затлы икәнлекләре күренеп торган күн итекле аякларын сузып җибәрде. – Ишеткәнем бар: гыйлем иясе икәнсеңдер. Ничек соң, зуррак мәдрәсәгә күчәргә ниятең юкмы?
– Ул кадәресенең башыма килгәне булмады, тәкъсир, – дип җаваплады хуҗа, ике тәрәзә арасындагы стенага сөялеп. – Шөкер, мәдрәсәбез нык, шәкертләр кытлыгы кичермибез…
– Ышанам, татар халкы гыйлем дигәндә атлыгып тора. Әмма ләкин «Зур корабка – зур диңгез» диләр урыслар. Әлхасыйль, мин сине алып китәргә дип килдем.
Габделсәламнең тез буыннары йомшап китте, чыраена гаҗизләнү билгеләре чыкты, куркынган күзләрен кунагына төбәде. Алай икән, зинданда черетергә икән исәпләре. Ул арада Тәфкилев тә ялгышрак сүз әйтеп ташлавын абайлап алды, хатасын төзәтергә ашыкты:
– Ие, алып китәргә, дөресрәге, чакырырга дип… Үзебезнең могтәбәр Оренбур каласына. Шул ук үз шөгылеңә, оланнарга сабак бирергә…
Ахун җиңел сулап куйды, мәгәр сер бирмәде:
– Урыстыр, керәшендер кебекләргә дәрес тыңлатканым юк шул, тәкъсир, – дип куйды ул сабыр гына. – Күз күргән, колак ишеткән эш түгел диюем.
Тәфкилев олы якны тутырып шаркылдап көлеп җибәрде. Шулкадәр ихластан көлде ки, кулъяулыгы белән дымланган күз төпләрен сөртеп алды хәтта.
– Урыс-мукшылар хакында сүз бармый, ахун, – диде ул, ниһаять, шаркылдавыннан туктап. – Үзебезнең мөселманнар да буа буарлык анда. Каладан унсигез чакрым җирдә, Сакмар буена тулы бер бистә булып килеп утырдылар. Башлап йөрүчеләре – Байлар Сабасыннан Сәгыйт әфәнде Хаялин исемле зур сәүдәгәр. Инде төпләнеп киләләр. Сәгыйт әфәнде мәчет салдыру хафасында. Калкып килүче диварларын үзем күрдем. Андыен мәчет Казанның үзендә дә юк, булса да борынгы шәһри Болгарда гына булгандыр. Көзгә мәдрәсә ихъя кылмакчылар[18].
Габделсәлам ишеткәннәрен күңеленә сеңдерергә өлгермәде, ишек артында карчыгының тыенкы тавышы ишетелде: