Чит-ят урманда урала торгач, Абдулланың бите-кулы тырналып бетте, аяклары талып, тәмам агачка әйләнде. Мәгәр шушы ук яшел диңгезгә кереп югалган Мәчетле кешеләренең эзенә төшмәде, кая да булса илтә торган юл очратмады. Бәхетенә, урманы зурдан түгел икән – инде егылам, инде бер-бер куак төбенә ятып йоклыйм дигәндә, ачыклыкка килеп чыкты һәм язымга-таем Ташкичү юлына тап булды.
Моны ул янәшәдәге үзәннән ага торган Ашыт суыннан чамалады. Кайсылайга таба барасын да шул ук елга күрсәтеп тора иде. Үрге агымга карап атласаң, су башында мәшһүр Ташкичү үзе инде. Ерак та калмады кебек. Ләкин егетнең авыр күн итекләр эчендәге аяклары тәмам камашып катканнар иде. Алай да туарылырга ашыкмады, аңа гына хас булганча каты-каты басып атлады да атлады.
Ул авылга килеп кергәндә, төн уртасы җиткән иде инде. Урталыктагы мәдрәсә йортына кагылганчы, туктап-туктап тыңлады. Тирә-юньдә шикле авазлар юк, әлегә әтәч тавышлары да ишетелми, тик йокылы-уяулы этләрнең анда-санда гына өргәләп алулары колакка чалынгалап куя. Ташкичүдә шөбһәләнерлек нәрсә бары сизелмәсә дә, мәдрәсәгә сугыласы итмәде. Аны урабрак, урамның икенче ягыннан узды да мәчет янына килеп чыкты, шөкер, манарасы исән. Димәк ки, бар да сау-аман, теге зобанилар кулы җитмәгән.
Абдулла тәмам тынычланды. Шул арада күзенә бу мәлдә авылдагы бердәнбер утлы тәрәзә чалынды. Остазы гадәтенчә төн ката китаплары белән әвәрә килеп утыра булса кирәк. Мәчет күршесендәге дранча түбәле зур өйнең капкасына килде. Көткәненчә, анысы терәүдә иде. Җитез генә үрмәләп, утыртма читән башына менде һәм эчкә сикерде. Ярый әле эте юк икән хәзрәтнең, абзар ягыннан тук сыерның мышнаганы гына ишетелә.
Кармалана-кармалана утлы тәрәзәгә килде, сак кына шакыды. Аксылланып торган пыялада шәүлә уйнап алды, хуҗаның такыр башы, пөхтә түгәрәк сакалы күренде. Әмма ул, күпме генә караса да, шәкертенең көзге төн караңгылыгына чумган гәүдәсен абайламады.
Ниһаять, эчке ишек ачылды, өйалдында аяк тавышлары чаштырдады. Ул да түгел, Габделсәламнең көр тавышы яңгырады:
– Кем йөри кара төндә?
– Мин әле бу, хәзрәт, Абдулла.
Хуҗаның эчтәге эшермәне шуытканы ишетелде – ишек ачылып китте.
– Бәрәкалла, Батыршаһ! Сәңа соң көн беткәнме?
– Шулай туры килде, хәзрәт, – дип җаваплады Абдулла, шыпыртлап диярлек.
Караңгыда капшана-капшана, өйгә уздылар. Шәм яктысында бөтенләй сукыраеп, ишек катында тукталды, аңын югалткандай миңрәп калды егет. Бу хәленнән аны остазының ярым шаярулы гөлдерәп торган тавышы чыгарды:
– Бүре кумагандыр бит, Баһадиршаһ?!
Абдулла күзләрен ачты һәм үзенең шактый аяныч хәлдә икәнен абайлап алды: бишмәтенең җиңнәре өзелеп чыга язган, алача ыштаны ерткаланып беткән, башындагы мескен бүреге юкка чыккан. Мәчетле урамында аунап калган биштәрне һәм аның эчендәге кием-салымны да исәпкә алсаң, зыян-зәүрәт байтак. Шунысы куанычлы: баш исән, баш! Шуңа да җавабында сагышлы күңел күтәренкелеге сизелде:
– Бүредән хәтәррәкләр дә бар икән, хәзрәт, дөньяда.
Ахун аның тәмам агарып калган йөзен, талчыккан кыяфәтен хәзер генә күреп алгандай булды һәм, шәкертенең хәвеф-хафага таруын сизенеп, егетнең бишмәтенә үрелде:
– Өстеңне сал да ипләп кенә сөйлә: ни булды? Чишенеп, чайкала-чайкала өстәл янына узды Абдулла, лып итеп сәкегә утырды, таралып яткан китапларны уртагарак этеп куйды да терсәкләренә таянды, башын учларына салды:
– Анда… Мәчетледә…
– Ишеттем, – диде Габделсәлам кайгылы тавыш белән һәм өстәл янындагы утыргычка чүкте. – Авылны да, мәчетне дә вәйран иткәннәр, бәдбәхетләр. Шәһит китүчеләр дә бар икән. Хәсрәт, һай, хәсрәт! Мәктәбе, китаплары кызганыч… Сән шунда тап булдыңмы, Баһадиршаһ?
– Тап булу гынамы соң, хәзрәт, эчендә кайнадым. Аннан да битәр кан түктем, теге кара йөрәкләрдән икесенең башына җиттем.
– Ал-ай. – Габделсәлам, кабартма иреннәрен кыймылдатып, авызы эченнән генә нидер укынып алды, кызгылт чырае агарып китте, байтак кына дәшми утырды. Аннан ярым көйләп җыру әйтте:
Хуҗа аягына калыкты, чоланга чыгып, аннан чүлмәк белән сөт алып керде. Таралып яткан китапларын җыеп, «бисмилла» сын әйтә-әйтә сыпыргалап, аларны шүрлеккә тезде. Аннан өстенә тастымал каплап куелган коштабак кадәрле арыш ипие алды, мул-мул итеп аны телемнәргә кисте.
– Сән ашап ал, – диде ул, янә утыргычына урнашып. Ипи белән сөтне егетнең алдынарак этте дә янә сөйләп китте: – Димәк ки, түзмәдең?! Анысы шәп булмаган. Ялгыз башың гына берни кыра алмассың, Батыршаһ. Халык дәррәү кузгалса гына…
– Кузгалмыйлар шул, хәзрәт! – Абдулла бу сүзен ачынып әйтте, алдындагы ипи телеменә үрелде. – Каршылык күрсәтми генә качып китү ягын карыйлар.
– Сүзең хак, качалар. Тик ак патшаның вә әрхәрәйләрнең кулы анда да җитмәс димә. Ул чакта нишләрләр?
– Анда инде күз күрер, хәзрәт!
Әйтәсен әйтте дә ашауга ябырылды Абдулла. Хуҗа исә Канаш әскаф кешеләренең бөтен Казан артында мәхшәр кубарулары хакында сөйләп китте. Ничектер бер Ташкичүгә генә кагылмый торалар икән.
– Ярый, Аллаһы Тәгалә мәрхәмәтеннән ташламаса, артыгын кылана алмаслар, – дип, сүзен түгәрәкләргә ашыкты Габделсәлам. – Нә генә булып бетмәсен, аларны туктату сәнең белән бәнем кулдан гына килмәс, Батыршаһ. Үзең хакында уйлан сән. Нишләргә ниятлисең? Минем фикеремчә, Казан төбәгендә ярамый сәңа. Кит сән моннан!
Шәкерте ни әйтер икән дип күтәрелеп караса, тегесе тәрәзә яңагына сөялгән килеш йоклап киткән, имеш. Габделсәлам сәкегә тун җәеп, зур яктан мендәр алып чыкты. Кунагын урынга яткырды да, утын сүндереп, карчыгы янына кереп китте.
Иртәнге чәй янында сүз төнлә өзелгән җиреннән башланды, егетнең язмышы турында барды. Һич кичекмәстән моннан китәргә, дигән карарга килсәләр дә, ул көнне юлга чыга алмады Абдулла. Киемнәрен рәтләтеп, мунча кереп үтте вакыты. Остазы исә көнозын бер үк сүзләрне тәкрарлады:
– Атаң-анаң нигезенә кайт, Батыршаһ. Ул якларда мондый ук галәмәтләр юктыр әле. Тик сак бул, зинһар, олы юлларга чыкма!
Өч елга беренче мәртәбә бугай, остазына каршы килде Абдулла. Сүз белән түгел, гамәле белән. Арчаны үтүгә, килгән эзенә – Минзәлә юлына борылмады, турыдан Чулман иделенә таба атлады. Таныш булмаган авыллар аша үтте, гомер күрмәгән кешеләрдә кунып чыкты. Артыннан төшәрләр, куарлар дип башына да китермәде, бөтен хисен-җисемен бер нәрсә биләп алган иде. Тизрәк олы юлга – Казан – Оренбург трактына чыгарга да җәлтрәк Тайсуганга кайтып җитәргә. Элеккеге остазы Габделрахман бер-бер киңәш бирми калмас. Һай, киңәштәмени соң хикмәт?! Тутыя дигән фәрештәне күрү кирәк аңа. Кем белә, бәлки, Габделрахман бу юлы никахлашуларына да каршы килмәс.
Каршыга очраганнардан юлны сораша-сораша, кояш чыгышына таба ашкынып атлады Абдулла. Тырышлыгы бушка китмәде, юлга чыгуының өченче көнендә Чулманга килеп җитте, үзе дә көтмәгәнчә, борынгы шәһри Юкәтау янындагы атаклы кичүгә тап булды.
Моңа хәтле үзе турында уйламаса да, олы юлга чыккач икеләнеп калды: теге мәлгуньнәр арттан төшмәгәннәрме, юлны камамаганнармы? Уңайга юлаучыларга иярергәдер, бәлки. Алай да ям атларына утырудан башка чарасы юк иде. Бердән, юлы ерак, аннан килеп төн уздырырга барыбер өмәткә керергә кала. Алары исә ям стансаларында гына. Ярый әле остазы аңа юлга дип акча биргән иде. Рәхмәтләр генә яусын инде үзенә. Җае белән бер кайтарыр, боерган булса.
Икенче кичне төнгә Яланкыр авылындагы өмәткә туктадылар. Абдулланың юлга чыкканнан бирле беренче мәртәбә адәмчә йокларга җыенуы иде бу. Күн итекләрен салып, пышлыгып беткән аякларын юды, тәһарәтләнеп, ахшам намазын укып алды һәм өмәт хуҗасы китереп куйган аш янына утырды. Мәгәр карынының ачуы хәрәм дип ризык талымлап торудан узган иде.