Ләкин Имәли йомшармады, шул ук күтәренке тавыш белән шундый ук әшәке сүзләрен кыстыра-кыстыра, безгә бәйләнде:
– Чибәрләрдер, чибәрләрдер, алар кебек чакта без дә чибәр идек. Ә соң сез нигә кайттыгыз, эчәргә кайттыгызмы, мөгаллимәбез артыннан өстерәлергә кайттыгызмы? Мөгаллимә шәп бит безнең, матур егетләрне бик тиз әйләндерә торган мөгаллимә…
– Тукта әле, Имәли абзый, нигә алай урынсызга…
– Туктатма, туктатма, беләм, икесен дә буш куймассыз. Кайтып киткәләүчеләр булгалады инде бездә… Күрербез, тукта! – Ул, әллә нинди тирән серләр аңлатырга теләгән төсле бармак янап, «тукта» дигән сүзенә яңадан басым ясады: – Тукта! Тукта, күрербез. Тукта, менә тыңлап тор. – Ул, шакылдавыгын селкеп, «тук-та» дигән тавыш чыгарды. «Тук-та» дидеме? Тукта! Тукта-а!..
Шул ук сүзне авызы белән дә, шакылдавыгы белән дә кабатлый-кабатлый, безнең яннан китеп тә барды.
– Тук-та. Тук-так, тук-так… Так-тук. Тук-та. Тук-тук…
Имәлидән калгач, озакка сузылган тынлыкны Гаяз бозды:
– Нинди бәндә булды бу?
Ибрай оялып кына җавап бирде:
– Яхшы кеше ул үзе, тик әзрәк төшереп чыккан, шайтан…
Имәли шулай минем күңелемдә аңлашылмый торган ямьсез тойгы калдырып китте. Башкалар өчен дә күңелле булмады булса кирәк: Ибрай, юаш кына саубуллашып, үз ягына борылды; без, үзара бер сүз дә әйтешмичә, өйгә кердек. Шакылдавык авазы һаман колак төбемдә яңгырый, аермачык итеп «тук-та!» ди иде.
V
Вакытның шактый соң булуына карамастан, өйдә чәй табыны көтә иде. Әни, безне шаяру катыш шелтә белән каршы алып, үзенең көтә-көтә арып беткәнлеген аңлатты:
– Кайсы тел бистәсенең шулчаклы сүзе күбәйгән соң? Үзегезне көтә-көтә самовар, үпкәләп, ике тапкыр сүнеп алды. Йә, утырышыгыз.
Ишек төбендә торган агач карават өстендәге мендәрләр өеменә сөялеп йокыга киткән җиңги дә без керүгә сискәнеп уянды. Йөзенә оялчан елмаю чыкты: «Йоклап китә язганмын», – дип куйды ул.
– Нигә бу вакытта чәй әзерләп азапланырга соң? – дидем мин. – Ятарга да йокларга кирәк иде, болай да кып-кыска төндә мәшәкать чигәргә әллә.
Гаяз да миңа кушылганлыгын белдерде.
Имәли калдырып киткән күңелсез тойгы мине чәй эчәргә утыргач та ташламады. Миндәге күңелсезлек Гаяз йөзендә дә чагылган төсле күренә иде. Абзыйның гына тулы йөзе һәрвакыттагыча тыныч. Ләкин йөзе шундый тыныч күренсә дә, аның да күңелен борчыган уйлар булган икән, әкренләп кенә әйтә башлады ул аларны. Тик аның ул уйлары күңелсезлек өстенә күңелсезлек кенә өстәделәр.
– Ильяс, – диде ул, биш бармагына утырткан чынаяк тәлинкәсеннән берәр йотымлап кына чүмерә-чүмерә сөйли башлады, – күрәсең, һәркем дөньясын рәтләү турында кайгырта. Менә син тизрәк шәһәр җирендә берәр эшкә урнашсаң, безгә дә юл ачылыр иде, бәлкем. Әзрәк сума ясап булса, сәүдә эшенә керешергә чамалабрак торам. Югыйсә кыш буе гомер бушка ятып үтә, атлык белән үзебезлек акча булса да, файда бит, эшләгән кешеләр эшли әнә…
Абзый авызыннан тирән тынычлык белән чыккан бу сүзләрне ишетүгә, мин көтелмәгәндә үләксә янына килеп чыккан кебек булдым. Тәннәрем бер кызды, бер туңды, йөрәгемне ниндидер тупас куллар учлап тоттылар.
– Акылдан яза башладыңмы әллә син, абзый? – дидем мин. – Энең сәүдәгәрлекне, кулаклыкны ничек итеп бетерү юлларын өйрәнеп, укып ятканда, син сәүдәгәр булырга уйлап йөрисең?..
Абзый тамак төбе белән көлеп җибәрде. Аның бу көлүе миңа үзенеке кебек булып түгел, кешедән алып торган ят көлү булып ишетелде. Аз гына да тынычлана алмадым.
Минем аңа катырак итеп тә әйтәсем килде: «Эт симерсә, иясен талый, диләр. Әллә син дә артык симереп киттеңме? – димәкче идем. – Әйе, совет власте сине җирле итте, сыңар ат урынына пар ат җигәргә, бер урынына ике сыер саварга юл ачты. Ә син кеше талаучы булырга хыялланасың», – дип битәрләмәкче идем. Ләкин сабырлыгым җитте. Әни алдында күңелсезлек чыгарудан куркып, үз-үземне тыйдым. Шулай да бөтенләй дәшми кала алмадым.
Абзыйга ишеттереп, Гаязга зарлана башладым:
– Менә шушы инде, Гаяз туган, минем әлеге сиңа мактаган абзый. Ике ел буена сөйләдем бит мин сиңа аның турында. Безнең абзый ул душа кеше, авылда яңа тормыш төзи торган кеше ул безнең абзый, дип әйттемме? Менә шушы абзый инде ул. Күрәсең, нинди алга киткән хәзер, ата-бабасы күрмәгән эшкә тотынырга хыяллана…
Абзый белән минем арада ачыла башлаган тирән чокырны Гаяз тигезләргә теләде:
– Зарар юк, ул киңәш итеп кенә әйтә бит аны, син нигә кызып барасың, киңәш итү эшли башлау дигән сүз түгел бит әле…
– Әйе шул, – диде абзый, минем кискен рәвештә каршы төшүемнән килеп чыккан уңайсыз хәлдән котылырга теләп, Гаяз сүзләренә тотынды. – Мин бит бер дә юктан гына әйтмим, уйлап-уйлап карыйм да, совет каршы килми, кешеләр сәүдә итәләр дә менә дигән итеп яши бирәләр. Соң, мин әйтәм, минем кайсы җирем ким?..
Без, Гаяз белән икәүләп, аны үгетләргә тотындык. Бу юлның ил файдасын күзәтү ягыннан караганда ифрат дәрәҗәдә начар юл булуын, совет хөкүмәтенең моңар вакытлы рәвештә генә ихтыяр куярга мәҗбүр булуын, нигездән алып караганда, сәүдәгәрлекнең – спекулянтлыкның – советка каршы юл булуын, шуңа күрә, ил өчен начар булу белән генә чикләнмичә, якын киләчәктә үзең өчен дә бик начар нәтиҗәләр бирү ихтималы барлыгын аңлатырга тырыша идек. Шул минутта мин үземнең алама комсомолец булуымны, илебез алдында торган бурычларны билгеләүдә, җыелыш саен авызыбыздан төшми торган «социализм» сүзенең мәгънәсен күз алдына китерүдә, аңа кайсы юллардан барырга кирәклекне белү-белмәү мәсьәләсендә Гаязга караганда никадәр түбән торуымны сиздем. Кайчандыр бу турыда съезд карарларын укыганымны, кайдандыр, кем авызыннандыр Ленин сүзләрен ишеткәнемне хәтерләргә тырышам, шулар белән җавап бирмәкче булам. Тик бернәрсә дә чыкмый, уйларымның сукырлыгын күреп, йөрәгем генә әрни. Бу авыр хәлдән, бу юлсызлыктан чыгуда төп ярдәмчем Гаяз булды. Аның абзыйга җавап урынына әйткән һәрбер сүзе минем үзем өчен дә яңа белем булып хәтеремә сеңәләр, мин, абзый алдында сер бирмәс өчен генә, аларны күптән белгән кеше төсле, «әйе-әйе, әлбәттә, шулай» дип, дөресләп утырган булам. Ә күңелем абзыйдан битәр үземне шелтәли, «Хикәя китаплары укып кына, Тукай, Такташ шигырьләрен ятлап кына комсомолец булып бетеп булмый, җәмгыятьне өйрәнү, сәяси белем дәресләреннән мөгаллим абзыеңа имтихан бирү генә җитми, аларны тормыш белән бәйләү юлларын да белергә кирәк, ә син җыелышларны яратмыйсың, агымдагы сәясәт түгәрәкләренә күңел бирмисең. Ячейкадан шелтә алудан куркып, исемеңне теркәтү өчен генә барасың син ул түгәрәкләргә…» ди иде. Әйтерсең лә бу минутта минем сәламәтлегемә тикшерү булды да тазага исәпләп йөргән үпкәләремнән кох таякчыклары таптылар. Үземдәге наданлыкны, тәҗрибәсезлекне, көчсезлекне сизү шундый авыр булды. Тик бу авырлыкны мин кешегә сиздермичә күтәрергә тырыштым. Гаяз авызыннан чыккан сүзләрне үземнеке итеп, абзыйны үгетләвемдә дәвам итә идем. Абзыйның, һичбер китаптан өйрәнмичә, коры тормыш тәҗрибәләреннән генә чыгып, безгә биргән гади сораулары кайбер вакыт мине генә түгел, Гаязны да аптырауда калдырырлык булалар, һәм Гаязның, хәзергә андый сорауларга канәгатьләндерерлек җавап бирә алмавын ачыктан-ачык әйтеп, иртәгә җавап табарга, тиешенчә төшендереп бирергә вәгъдә итүе мине бераз гаҗәпләндерә, шуның белән бергә йөрәктә җиңеллек тудыра иде.
Бәхәс шактый озынга сузылды. Самовар борынын үз карамагына алып, сәке йөзлегенә утырган җиңги сүзгә катнашмый, сүз өзелеп торган араларда гына безне ашарга-эчәргә кыстап куя; түр башына менеп, минем белән янәшә утырган әни, кунакларының кәефен бозмаска тырышып булса кирәк, безнең сүзләрне дөресләп көлә, абзыйның һәр сүзенә юаш кына итеп ачуланган була иде. Абзыйның соңгы соравы аны чынлап ук ачуландырды.