– Тагын әйтәм, Аязгулов агай, укырга китәм мин. Берьеллык курс гыйлеме бетте. Менә бу егет моннан ике ел элек миңа караганда надан иде, мин аңа әллә ничаклы нәрсә өйрәттем. Ә хәзер ул мине өйрәтә, мине ниндидер обломщинада гаепли… Ә мин «обломщина» дигән сүзне аңламыйм. Ул аны укыган, ә минем аны укыганым юк…
(Аның соңгы сүзе йөрәгемне чеметеп алгандай булды. Чөнки минем үземнең дә «Обломов» ны укыганым юк, ул сүзне фәкать башкалардан ишетеп кенә куллана идем.)
Рахмановның бу көтелмәгән чыгышы барыбызны да сискәндереп җибәрде. Җинаять эшләп тотылган балалар төсле кызарышып, түбән карадык. Аязгулов, стенага сөялеп торган җиреннән җәһәт кенә кузгалып, бер-ике адым атлады һәм, кулы белән ишарәләп, Рахмановны туктатты.
– Җитте, егетләр, – диде ул. Җитди, әкрен тавыш белән сөйли башлады: – Сез монда, егетләр, Рахмановны тәнкыйтьлибез ди торгач, бөтен комсомол оешмасын берни эшләмәгән итеп күрсәтә башладыгыз. Анысы дөрес булмас. Ярый, менә сезне алыйк. – Ул Гаязга тукталды. – Хәер, сезнең кайдан икәнегезне белмим.
– Шәһәрдән ул, – дидем мин. – Завод егете.
– Әһә, завод егетеме? Сизелә. Ярый, сезгә кагылмыйк, – диде Аязгулов, Гаязны калдырып, миңа борылды һәм, гаҗәпкә каршы, турыдан-туры исемем белән дәште. – Ильяс энем, сиңа тукталыйк, – диде. – Ильясмы син? – диде һәм, минем җавап биргәнемне көтмичә, үз соравын үзе дөресләп дәвам итте: – Әйе, мин сине беләм. Моннан ике ел элек кенә борын астың кибеп җитмәгән малай идең син. Менә шушы бүлмәдә үк сиңа комсомол комитеты командировка язуы биреп, кантон мәгариф бүлегенә җибәрде. Күр сине хәзер, нинди куркыныч сүзләр сөйли белә торган комсомолец булгансың. Менә шушындый иттереп сине әзерләп чыгару, сине шушы дәрәҗәгә күтәрү үзе генә дә комсомол оешмасы ярдәмендә булмадымыни?..
Бу сүзләрен сөйләгәндә, Аязгулов һаман минем күзләремә карап торды. Рәхимсез рәвештә каты итеп миңа текәлгән ул соры күзләр карашы астында мин нишләргә белми утырдым. Мине тәмам селкенмәслек хәлгә китереп җиткергәч, ул җәһәт кенә итеп Иделбаевага борылды.
– Сине дә беләм мин, кызый, Артыкбикәме син? – диде ул.
Барыбыз да гаҗәпләнеп кызга таба борылдык. Кызның аптырашта калган кара күзләре, зур ачылып, Аязгуловка текәлгәннәр иде:
– Әйе, мин – Артыкбикә, – дип дөресләп куйды кыз.
– Беләм мин сине, моннан дүрт ел элек, кияү куеныннан качып, безгә килгән кыз бит син?..
Йөрәгем жу итеп китте, арка тамырларым буйлап салкын йөгерде, ялт итеп кызга таба борылганымны сизми дә калдым. Кыз озын керфекләрен түбән төшереп башын иде, кызарды һәм акрын гына тавыш белән Аязгуловны дөресләп куйды:
– Әйе, шулай иде…
Аязгулов аның шушындый чибәр, акыллы кыз булып җитешүендә төп ярдәмче комсомол булуын, шулай булганның соңында, бер Рахмановка карап кына бөтен комитетның эшен күрмәмешкә салыну, аны эшсезлектә гаепләү ярамаганлыгын исбат итеп, байтак сөйләде. Ләкин мин аның соңгы сүзләрен рәтләп тыңлый алмадым, йөрәгемне дә, уйларымны да Артыкбикә чолгап алды… Ул нинди Артыкбикә? Моннан дүрт ел элек… кияү куеныннан качып… Бу ни дигән сүз? Моннан дүрт ел элек? Кияү куеныннан качып килгән кыз….Ул аны үзе дөресли… «Әйе, шулай иде» ди. Шулай ук алданырга мөмкин микәнни? Мин бит аны… Юк! Юк!.. Бу мөмкин түгел…
Мин, бу адәм ышанмаслык сүзләрнең нигезен табарга тырышып, кызның йөзенә карыйм. Аның алсу-көрән йөзе шулкадәр саф, шулкадәр бөтен, аңа тыныч кан белән карап булмый. Зур булып ачылган чем-кара күзләр шулкадәр саф, шулкадәр керсез, шулкадәр гөнаһсыз карыйлар – аларны беркатлы сабыйлар күзеннән аерып алып булмый. Зәңгәрсу саф күз агы өстендәге чем-кара күз алмаларының җанлылыгына карап сокланып туярлык түгел. Аларны караган саен карыйсы, аларның йомшак көченә йотыласы, иркәләнәсе килә. Аның каралҗым-кызыл чия төсле сусыл иреннәре күңелне тагын ныграк тоткын итәләр. Аңа һаман, һаман күзне алмыйча карап торасы килә… Башкорт кызларының иң матурыдыр бу дип уйлыйм. Әйе. Ул – башкорт кызы. Борыны ук әйтеп тора – маңгай тигезлегеннән беленер-беленмәс кенә югарырак күтәрелгән кечкенә борын. Ләкин ничек соң ул шулкадәр килешле, шулкадәр ягымлы булып күренә? Яңак сөякләренең аз гына киңрәк булуы да аның сафлыгын, матурлыгын гына тулыландыралар… Әйе. Аның йөзендә күңелгә шик салырлык бер генә сызык та юк. Мин аңа караган саен ныграк соклана барам. Ә ул… Моннан дүрт ел элек… Юк, бу мөмкин түгел. Ләкин нигә соң ул үзе…
Мин аның йөзенең сафлыгына, яшьлегенә ышанмаган төсле, гәүдәсен – тән төзелешен карый башлыйм. Аның түгәрәкләнеп торган җыйнак иңбашлары тирән тормыш белән сулый. Чем-ак батист кофтасын калкытып, тере булып күренгән күкрәкләре сине өзлексез үзләренә тарталар. Гомумән, аның тән төзелешендә булган җыйнаклык, җанлылык, зифалык, иплелек сине тагын да ныграк тоткын итә. Ул – әле яңа гына өлгереп җиткән саф яшь кыз… Моннан дүрт ел элек ул әле бөтенләй сабый булгандыр. Ничек итеп шул кыз?.. Юк, бу мөмкин түгел. Аңа, бик күп булса, унсигез яшь булыр, әйе, бик күп булса, унсигез…
Шушы кичерешләр йогынтысы астында мин шактый озак вакыт онытылып тордым. Аязгуловның өзлексез сөйләве, Гаяз белән Рахмановның ара-тирә сорау биреп куюлары минем колагыма ишетелеп торсалар да, аңыма барып җитә алмадылар. Тик Артыкбикә хәрәкәткә килгәч кенә айныдым мин. Ул, кашларын җыерып, ачулы тавыш белән әйтеп куйды:
– Узына башлыйлар алар, – диде, – Совет илендә яшәгәннәрен оныталар.
Тик шунда гына минем игътибарым яңадан Аязгулов сүзләренә кайтты. Аязгулов һаман да баягыча тыныч, ләкин үзенең хаклы икәнлегенә ышанган кешегә хас ныклы тавыш белән сөйли иде.
– Узындырырга ярамый, – диде ул, Артыкбикәгә җавап биреп. – Тезгенне кулак кулына бирергә хакыбыз юк. Алай гына да түгел, без аны һаман ныграк чикләү политикасы алып барабыз. Ләкин кулакны сыйныф буларак бетерү авыл хуҗалыгын социалистик нигезгә күчерү аша гына мөмкин. Ә авыл хуҗалыгын социалистик нигезгә күчерү – таралган вак хуҗалыкларны берләштереп, алардан социалистик эре хуҗалыклар оештыру җиңел эш түгел. Ул – бөтен илнең экономикасына бәйләнгән мәсьәлә.
– Илнең экономикасы кайчан ул дәрәҗәгә күтәрелер икән соң?
– Аны көтеп торырга кирәк дигән сүз түгел. Бая әйткәнемчә, авылда бүгеннән үк үз хуҗалыкларын, үз җирләрен берләштереп, артель белән эшләргә теләүчеләр бар икән, бик яхшы. Без андыйларга ярдәм итәбез. Алай гына да түгел, шундый кешеләрне табарга тиешбез, юк икән – булдырырга. Чөнки бүгенге артельләр яки коммуналар – бөтен авыл хуҗалыгын социалистик нигезгә күчерүгә иң яхшы әзерлек алар, бу юлдагы иң ышанычлы адымнар. Берләшкән хуҗалыкның әһәмияте ул хуҗалыкка кергән крестьяннарга культуралы, бай тормышка чыгарга мөмкинлек бирүендә генә түгел, аның әһәмияте – алда торган зур эшкә тәҗрибә дә булуында, башкаларга үрнәк тә булуында… Йә, аңлашылды бугай инде, күп кабатладым. Әйе, партия тоткан юл менә шундый. Партиягә чын булышлык күрсәтәсегез килсә, аны сезгә яхшы белергә кирәк. Аңларга кирәк аны…
Аязгуловның бу сүзләре, бик кыйммәтле булсалар да, минем өчен артык гомумиләштерелгән фикерләр булып яңгырадылар. «Конкретрак итеп әйтергә мөмкин түгелме?» дип сорау бирәсем килде минем. «Әйтик, безнең авылда артель оештыру өчен башлап кемгә мөрәҗәгать итәргә кирәк?» дип сорыйсым килде. Ләкин сорый алмадым. Бәлки, ул бу турыда әйткәндер, минем бөтен игътибарымны матур кызга биреп, онытылып утырган чагым булгандыр да ишетми калганмындыр.
Шулай булып чыкты да.
Әңгәмә шунда бетеп, иптәшләр саубуллаша башладылар. Барының да йөзе тыныч, күңелләре шат иде. Гаяз белән Рахманов якын иптәшләрчә кул кысыштылар. Мин дә саубуллаштым. Күрешкән вакытта Аязгулов тагын да минем күзләремә карады.