«Кырыс холыклы» малайларны күреп алды.
– Иван Ипатьевич, Лобачевскийлар килде. Хәтерегездәме, безгә алар турында әйткәннәр иде, – дип, ул малайларга таба атлады.
Малайлар исәнләшкәннән соң, ул алардан:
– Экзамен тотарга килдегезме? – дип сорап куйды. – Бик шәп… Өстәл янына рәхим итегез… Исемнәрегез ничек соң? Николай Лобачевский дисезме? Бик шәп! О, ничаклы китап алып килгәнсез! Укырга яратасызмы? Күрсәтегез әле, нинди китаплар икән… – Һәм «кырыс холыклы» китап исемнәрен укый башлады:
– Ломоносовның «Грамматика» сы… Бик шәп… Монысы нәрсә?.. «Евклид геометриясе»… Кара син аны! Димәк, сез яшь геометр, яшь Евклид[6] буласыз?..
– Инспектор әфәнде…
– Укытучы, – дип төзәтте Коляның сүзен «кырыс холыклы».
– Укытучы әфәнде, гафу итегез, мин землемер булырга тели идем шул…
Бу вакытны «Инспектор Илья Фёдорович Яковкин» дигән кечкенә генә такта кадакланган уң як ишектән кырык яшьләрдәге бер кеше чыгып, залдагыларга баш иеп, кызу адымнар белән өстәлгә таба юнәлде. Өстендә – кара фрак, ак жилет һәм зәңгәр панталон. Аның җәенке башы, ябышып торган майлы чәче, мыскыллы елмаюы, түгәрәк күзләре Коляның хәтеренә онытылмаслык булып кереп калды.
– Башлыйбыз, әфәнделәр! – диде ул, кечкенә яшел күзләре белән малайларны капшап. Шуннан ул «кырыс холыклы» га мөрәҗәгать итте: – Корташевский әфәнде, сез Иван Ипатьевич белән бергә зурысын сораштырыгыз, Лев Семёнович белән без – энеләрен.
Беренче булып Сашаны сынап карадылар. Туганнар арасында иң тазасы, иң сәләтлесе һәм тырышы буларак, Саша үзен кыю тотты, бөтен сорауларга ачык итеп җавап бирде. Аның оста укуы һәм язуы, Магницкий «Арифметика» сын, Ломоносов «Грамматика» сын белүе мәгълүм булды. Ул Казан гимназиясендә укып чыккан шагыйрь Державинның шигырьләрен күңелдән сөйләде һәм, чын актёрларча, хисләнеп, матур итеп сөйләде. Экзамен алучылар бер-берсенә карашып куйдылар. Инспектор кече Лобачевскийны да мактады. Икесен дә түбән класска алырга риза булды.
Коля гына сыната язды. Арифметиканың дүрт гамәле турында сөйләгәндә, Корташевскийның карашын очратып, ул югалып калды. Тик Лев Семёнович Левицкий, ягымлы кеше буларак, малайны тынычландырырга тырышты:
– Борчылма син, туганкай… Белгәнең күренеп тора. Хәзер звательный падеж турында сөйләп бир.
Коля агарынып басып тора.
– Ну, берәр кешене чакырган чагында, син ничек дисең?
– Әй! Әй, син!.. Монда кил! – дип кычкырып куйды Коля, әмма экзамен алучыларның йөзләрендә елмаю күреп гаҗәпләнде.
Лев Семёнович уңайсызланып калды. Ләкин Яковкинның мыскыллы елмаюын күреп, малайга ярдәмгә ашыкты:
– Бәлки, үзең яраткан шигыреңне сөйләрсең?..
– Уртага чыгыгыз! – дип, аңа ялгап китте Корташевский, кашларын җыерып.
Коля уртага чыгып басты. Аның йөзе ап-ак, иреннәре кысып йомылган иде. Хәтереннән Кантемир, Дмитриев шигырьләре үтеп китте. Менә ул башын күтәрде һәм ныклы тавыш белән латин телендә Гораций шигырен укып җибәрде:
AD MELPOMENEN
– Җитте, – дип, кискен итеп бүлдерде аны Яковкин. – Хәзер мәгънәсен әйтеп бир.
Үзен ярты юлда бүлдергәч, малай бик гарьләнде. Әйе, әйе, инспектор, аны рәнҗетер өчен, юри шулай эшләде. Шигырьне белә ич ул. Ничек кенә белә әле! Шигырьнең мәгънәсен өйрәтүче Сергей Степановичның тавышы һаман колак төбендә. Нәрсә дип аны Казанга китергәннәрдер? Нигә шул Нижнийдагы халык училищесында гына калдырмаганнардыр? Сергей Степанович бу укытучыларның барысыннан да күбрәк белә иде. Коляны ул өйрәтте. Бабаларына баргач, Коля бервакыт шул шигырьне сөйләп торып җибәргән иде, әнисе елмаеп кына торды…
– Син нәрсә, егеткәй, телеңне йоттыңмы, әллә мәгънәсен белмисеңме? Күрегез бу попугайны! – дип, мыскыллы көлде инспектор.
Коля аска карап басып тора, үпкәләүдән, рәнҗүдән күңеле тулган иде. Юк-юк, бу кыяфәтсез кешегә үлсә дә шигырьнең мәгънәсен сөйләмәячәк. Бер сүз җавап бирмәячәк.
– Син нәрсә миңа карамыйсың? – диде Яковкин, тавышын кинәт күтәреп. – Малай үзенең остазына туры карамый, күзен яшерә икән, димәк, монда эш шәптән түгел… Кара әле монда!
– Карамыйм! – диде Коля, кырт кисеп, һәм читкә борылды.
– Оят кирәк, Лобачевский, – диде «кырыс холыклы», арага кереп, эшнең кая таба барганын күргәч. – Хәзер үк гафу үтенегез!
– Укытучы әфәнде, мин бүтән алай итмәм… – диде Коля, авыз эчендә ботка пешереп.
Аның аска караган күзләре һәм йөзенә чыккан пошынуы гафу үтенүнең ничаклы авыр булганын сөйли иде. Левицкийның үткен күзләре моны шунда ук күрделәр, һәм ул сүзне шаяртуга борып җибәрде:
– Мине дә әби кечкенә чагымда бик кире малай булган дип сөйли. Үсә-үсә, әфәнделәр, үзгәрдем шикелле. Моннан кем чыгачагын хәзер үк әйтүе кыен… Коля, русча шигырьләр сөйләп кара әле.
– Михаил Васильевич Ломоносов шигыре, – диде Коля саңгырау тавыш белән һәм бераз көч җыйганнан соң башлап китте:
Коля теләр-теләмәс кенә башлап җибәргән иде – тора-бара җанланды, рәнҗүен бөтенләй онытты һәм бик матур итеп сөйләп бетерде.
Корташевский белән Запольский бер-берсенә карашып алдылар һәм малайны хуплап баш кактылар. Ләкин ачуы килгән Яковкин һаман бәйләнергә урын эзләде.
– Ху-у-уш, – диде ул, сузып кына. – Әйтче, Лобачевский, сиңа бу шигырьне кем өйрәтте?
Коляның тавышы шунда ук сүнде, ул башын аска иде.
– Әни, – диде ул, теләр-теләмәс кенә…
– Уңышлы сайлаган димәс идем… димәс идем, – дип кабатлады инспектор. – Син әле мәгънәсенә төшенә алмаган шигырьне өйрәтмәскә иде… Әйе, башыңны катырмаска иде. Әйтче безгә, Иерусалим храмы кайчан салынган?
Коля, гаҗәпләнеп, инспекторга күтәрелеп карады. Ләкин арага Левицкий керде.
– Инспектор әфәнде, гафу итегез, – диде ул, әдәпле генә итеп. – Без бит Николай Лобачевскийны түбән класска кабул итү турында сүз алып барабыз. Хәзер генә сез бик акыллы фикер әйттегез: ул аңлый алмаган сораулар белән аның башын катырмаска кирәк.
Яковкинның кашлары җимерелде:
– Мондый попугайны түбән класска ничек кертеп утыртыйк?! Мин аны бөтенләй якын китермәс идем, тик инде мәрхүм Шебаршинның үтенечен искә алып кына… Әйдә, хәзерлек классында укып карасын…
Корташевский белән Запольский аның фикеренә кушылдылар, һәм шуның белән мәсьәлә хәл ителде. Экзамен тәмамланды. Инспектор таныклыкка кул куйды.
– Укытучы Фёдор Петрович Краснов әфәндедә укырсың, – диде ул Коляга, кәгазь сузып: – Арифметиканың башлангыч гамәлләрен һәм рус теленең беренче кагыйдәләрен өйрәнерсең.
Гимназиягә эккер белән землемер чылбырын тапшырганнан соң, малайлар ашыгып урамга чыктылар. Саша һәм Алёша, кулларын болгый-болгый, әниләре янына йөгерделәр. Ә Коля гарьләнүеннән аякларын көчкә өстери иде. «Димәк, мин попугай икәнмен! Димәк, мин энекәштән дә ахмаграк икәнмен!» – дип кабатлый, аңа гүя ул үзе дә кечерәеп калгандыр төсле тоела. Кинәт аның башы әйләнеп, күңеле болганып китте, һәм ул, егылудан куркып, колоннага сөялде.
Прасковья Александровна балаларын күптәннән көтә иде инде. Алар ишектән күренүгә, каршыларына китте. Коля булмагач, ул ниндидер күңелсезлек килеп чыкканын йөрәге белән сизенде һәм Сашага дөресен сөйләп бирергә кушты. Улы сөйләгәндә, ана сулу алырга да куркып, бүлдермичә тыңлап торды. Коляның горур булуын бик яхшы белә иде, һәм ул бары тик:
– Ах, Коля, Коля, – дип кенә пышылдап куйды. – Аны эзләп табарга кирәк. Хәзер үк табарга!
Шулчак ана үзенең уртанчы улын күреп алды. Коля ашыкмыйча гына, ныклы адымнар белән аларга таба килә. Башын артка ташлаган.
Ана ике кулын да аңа сузды. Коля бер генә минут туктап торды һәм әнисенә ташланды, аны муеныннан кысып кочаклады. Улының кинәт үсеп киткән кебек булуы, җитдиләнүе ананы хәйран калдырды.
– Әнием, гафу ит, яме, – диде Коля шыпырт кына. – Минем… барыннан да бигрәк, сине борчыйсым килмәгән иде… Шигырьнең мәгънәсен сөйләп бирә алмадым, әнием…
Прасковья Александровна саклык белән генә улының кулларын ычкындырды.