Үзәк өзгеч моң. Шундый аңлап булмас моң һәр минут, һәр сәгать сизелеп тора иде синең әнкәңнең һәр сүзе, һәр хәрәкәтеннән. Хәрәкәтеннән бигрәк күзләреннән. Барлык Тау ягы матурлыгы тупланган иде бугай ул күзләрдә.
Чат ябышты Көлемсәргә егет һәм ычкындырмады: күпмедер вакыттан соң элекке иреннән, Фәрхетдиннән калган ике кыз белән район үзәгенә алдырды. Тик авылда аларның бергә тора башлауларын беркем белми иде – әйтмәделәр, сөйләмәделәр чөнки. Ә Көлемсәрнең, укыган кешенең, районга эшкә күчүе гомумән серле тоелмады.
Элекке ирен яраткандырмы-юкмы, әйтә алмыйм, әмма дә Мирсәетне чынлап сөя иде Көлемсәр – әллә нинди фаҗигале ашкыну белән ярата иде. Шулай да тормышка чыгу һич теләгендә юк иде. Шунысы бар: Фәрхетдиннән, әйткәнебезчә, хат-хәбәр инде күптән килми. «Батырларча һәлак булды» дигән язу гына саклана сандык төбендә… Шулай да, яшьлек хатирәләренә, беренче кавышу, беренче якынлашу матурлыгына кер төшерүдән, күңел сафлыгын, хис изгелеген югалтудан куркыпмы, бер дә теләмичә, аяклары тартмыйча гына китте әниең район үзәгенә. Аяк тартмаган җиргә бармау хәерле. Бергә тора башлап ике-өч ай да узмагандыр, Фәрхетдиннән хат килеп төшмәсенме – исән икән, хәерсез, әсирлектә булган һәм хәзер үзебезнең якка чыгарганнар. Озакламый кайтырмын, дип язган.
Ничек ике ут арасында көйгәнен, газап чиккәнен Көлемсәр үзе генә белгәндер. Мондый хәлдә киңәш бирү дә, акыл өйрәтү дә җиңел түгел – мең кабат уйлап, беркемне дә тыңламастан һәм ишетергә дә теләмәстән… үзенчә хәл итте Көлемсәр. Монысы Фәрхетдин кайтып төшкәч булды.
Мең үлем кагылудан тупасланган карт солдат күңеле дә, бикле өйгә кайтып төшкәч, яңадан ачык җәрәхәткә әйләнми калмагандыр. Фәрхетдин хәлен дә күз алдына китерергә кирәк. Кешеләрнең хатыннары көткән, яңадан матур тормыш корып җибәргәннәр. Кавыша алмаганнарның кайберләре һаман өметләрен җуймый көтә. Ә Көлемсәр, изге дип саналган Көлемсәр, уналты яшьтән яратып чыккан Көлемсәр… Балалыгы белән генә алданды микәнни, чынлап яратмады микәнни? Юк-юк, чынлап ярата иде. Фәрхетдиннең йөрәге моны сизә иде, ләкин ул чакны арада Мирсәет дигән кеше юк иде. Фәрхетдин үлмәсә, аны сөяргә ничек кенә булса да вөҗданына рөхсәт итмәгән булыр иде. Ә үлгәч… Әнә сугыш чорында бер шагыйрь:
дип, үзе хат язган, ди бит. Ата-бабадан калган миһербан үзе шулай куша. Әгәр үлгән булса, Фәрхетдин дә шулай олы җанлы булып калыр иде. Шул чакта чынлап та геройларча һәлак булмавына язмышына чын күңелдән үпкәли хәзер Фәрхетдин. Исән булмаса, хәерлерәк буласы икән, хәерлерәк буласы!
Ялан хәтле өйдә кичләр һәм төннәр буе ялгыз уйланып ята торгач, акыл дигәнең буталып ук китә шикелле. Акыл бутала, аның белән бергә бәйләнчек сораулар туа…
Фәрхетдин «үлгәнгә күрә» генә Мирсәет дигән бәндәгә киткән хәлдә, хатыны, Фәрхетдин исәнгә әверелгәч, хатасын яңадан төзәтсә ни гаеп? Әгәр Көлемсәр кайтмаса, Фәрхетдин дигән бәндә гомер буе сагынып, иң бәхетле көннәрен һәм яшь Көлемсәрен хыялыннан чыгара алмыйча, аның белән бергә яшәячәк. Ә кайтса? Кайтса да ни буласын әйтә алмый Фәрхетдин… Ләкин кайтырга тиеш Көлемсәр, тиеш!
Фәрхетдин килеп керүгә, Көлемсәр баскан төшендә телсез калды. Ят кешедән куркып диярсең, ике кызы, Фәрхетдин хәзер икесен берьюлы күтәреп кочагында очыртып уйнатасы ике сабый, әниләре итәгенә сыенды. Фәрхетдиннең тышкы пөхтәлеге аша ниндидер усаллык, кыргыйлык сизелә, ялыну катыш зәһәр рәнҗеш бөркелә иде бугай аның күзләреннән… Күпме тыярга тырышса да, яшерә, тыя алмады ир кеше ул зәһәрлекне…
– Менә мин кайттым, Көлемсәр, – диде.
Ә Көлемсәр аңына килә алмый.
– Мин сине алырга килдем, Көлемсәр.
Тагын да ныграк каушый Көлемсәр, телгә килә алмый.
– Болар – минем кызлар, мин аларны да алырга килдем.
– Юк-юк! – Җан ачысы белән кычкырган Көлемсәр балаларны кочакламакчы булды, ләкин кулында савыт-саба иде.
Фәрхетдин шуларны алып куймакчы булгач, хатын читкә тайпылды. Аннары ата кеше кызларының башларыннан сыйпамакчы иде, балалар нигәдер кычкырып елап җибәрделәр.
– Кит, Фәрхетдин, балаларны яратсаң, тизрәк кит!
Шул сүзләрне ишеткәч, Фәрхетдин коелды да төште. Җитмәсә, шулвакыт Мирсәет дигәннәре кайтып керде. Бөтенесен аңлады, әлбәттә. Көлемсәрнең кулындагы тәлинкәләрне ник өстәлгә куя алмый интеккәнен күреп, беренче эше итеп шуларны алды да бик тыныч кына аш сала башлады.
– Рәхим итегез өстәл янына.
Ләкин аны беркем ишетмәде. Аптырагач, кунагыннан:
– Син Фәрхетдинме? – дип сорады.
– Фәрхетдин булсам, ни әйтер идең?
– Сүзем шул гына, гаепле кеше эзләмә, бик каты ялгышырсың. Үзеңне дә җәзалама, безнең дә бәхетне җимермә – үз өеңдә матур гына итеп яңа тормыш кор.
– Яңа тормышны син кор инде, энекәш, сиңа җайлырак булыр ул. Ә минем хатын һәм балаларда синең дәхелең булмасын.
– Мин сиңа яхшылык белән…
– Миңа синнән бернинди яхшылык кирәкми, булганы бик җиткән. Инде Көлемсәрдән, балаларымнан башка бер ай интектем. Алардан башка беркемне дә үз итә алмаячагым көн кебек ачык.
– Тагын бер ай интегеп кара.
– Акыллы егет икәнсең, рәхмәт, тик, мин әйтәм, син үзең интегеп кара. Бәлки, син интекмәссең дә… балаларың юк…
– Кем әйтә алай кистереп?
– Нәрсә?
Мирсәет Көлемсәргә карады, шуңа күрә бугай хәләле, ниһаять, үзе телгә килде:
– Фәрхетдин, ачуланма, тынычлан, кит, кичер.
– Мин сине кичердем, кайт кына.
– Мин синнән үтенеп сорыйм, зинһар, кит.
– Алайса, балаларны бирәсез. Бу фатирда, үзегез кеше почмагында яшәгәндә, аларга адәмчә яшәү эләкмәячәк. Кышка каршы салкын идәндә аунатырга ирек бирмәм, көтмәгез. Киенегез, балалар.
– Соңгы сүзне әйттермә, Фәрхетдин…
– Нәрсә, буеңда юктыр бит?
Күпмедер вакытка тагын өнсез калдылар. Ахыр чиктә Фәрхетдин нәрсәнедер хәл иткәндәй тирән итеп сулады да кызлары янына килде:
– Үзәнбайга, үз өебезгә кайтабызмы? Сагынгансыздыр инде.
Куркулары ничектер уза башлаган сабыйлар нидер пышылдый алдылар. Тик сүзләре ачык ишетелмәгәнгә, Фәрхетдин тагын кабатларга мәҗбүр булды:
– Сезне өй сагынган, бакча… Мин сагынам, мин – сезнең әтиегез.
Кызларның олырагы, ниһаять, елмайгандай итте. Нидер әйтәсе дә килде бугай. Мөгаен, «әти!» дип эндәшәсе килгәндер. Бәлки, бүтән сүзләре дә хәтеренә төшкәндер. Шунысы ачык – кыз әтисен таныды.
– Сагындыгызмы авылны?
– Сагындык.
– Әйдәгез, алайса, киттек.
– Әни дә кайтсын.
Олыларның күз карашлары кылычлардан да катырак бәрелешеп, чыйкылдашып алуын, әлбәттә, балалар да сизми калмагандыр. Кызларының ягымлы чыраен күргән Фәрхетдиннең баягы кыргыйлыгы җуелып, ул инде акылга сыешлы тәкъдим ясады:
– Сез балаларны әзерли торыгыз – тагын бер атнадан килеп алырмын, ачуланышмыйк, – диде.
Беркем берни вәгъдә итмәсә дә, күңелендә көйрәп торган күмер һаман җанын исертеп әрнетсә дә, Фәрхетдин кайгысын җиңәргә тырышты. Әмма… ялгызлык барыннан да усалрак иде, зиһенне гел миңгерәтә торды. Шул нәрсәне ачыклап бетерә алмады Фәрхетдин: бигрәк тә нәрсә җанны талый – ялгызлыкмы, хатыны ташлау оятымы, әллә алырга барып та алып кайта алмау гарьлегеме? Әйе, гарьлек, ниндидер гарьлек, җиңелү гарьлеге… Шул гарьлеккә үч итү, җиңү нияте белән өйләнергә дә тырышып карамады түгел. Әмма барып чыкмады. Күңелгә ошый язган берәү килешеп беткәч кәҗәләнде: пленда булган кешене белмәссең, Себер җибәрерләр дә, балалар кочаклап кал аннары, дигән булып курыкты мәгънәсезең. Менә сиңа тагын бер төзәлмәс җәрәхәт! Җитмәсә, Фәрхетдин бу мәгънәсез сүз хак булып чыкмас дип тә төгәл әйтә алмый, андый нәрсәдән бер генә кеше – Көлемсәрнең генә курыкмаячагын бөтен йөрәге белән тоя да буш дөньясын бары тик аның гына тутыра алачагын бар акылы белән аңлый һәм, хәләлен өйгә кайтарып булмаячагын төшенгәч, тәмам югалып кала. Әйе, аны бары тик бер генә кеше – Көлемсәр генә коткара алачак. Ул гына, бары тик ул гына! Һәм беркөнне Фәрхетдин курку, каушау дигән нәрсәләрне җиңәргә тырышып, үз сүзен итәргә дигән теләк һәм ярсыну белән авылдагы иң шәп атны һәм тарантас сорап алды, дугасына җиз кыңгырау да такты; күрше-тирәгә, яңа хатын алырга барам, дигән булып, тагын Көлемсәрне һәм балаларын алырга китте.