– Ә безнең политрук Сайгановны хәтерлисеңме? Нинди әйбәт кеше иде! Аның, мөгаен, сатканы булмагандыр. Юк, ышанмыйм.
– Сатканы булмаса, аның үзен саттылар. Белмисеңмени, кырык икенең кышында Суслонгерга җибәрделәр, аннан – штрафбатка. Шунда беткән.
– Китсәнә, ну, ничек алай булды?
– Сөйләделәр ич, русча белмәүче татар курсантын, татар егетен яклаган, шунда политик хата җибәргән, имеш. Белмим тагын…
– Юк, булмас, ышанмыйм. Сайганов кебек дөрес кешене дә… Юк, ышана торган түгел…
– Син, парин, кешеләрне белеп бетермисең. Аягыңа сыер басмаган икән әле…
– Да… – дип, Альфред озын итеп сызгыра гына алды. Чикин Сайганов эше турында тагын берничә конкрет деталь әйтеп биргәч, башын як-якка чайкап торды. Чикинның да битенә сәламәт булмаган алсулык йөгергән иде. Ике якка әрекмән яфраклары кебек тырпайган колаклары әтәч кикриге кебек кучкыл-кызыл төскә керде. Аның барча кешелек сыйфатларын суырып алганнар, мин-минлеген җиргә салып таптаганнар, җанын яралаганнар, рухын төзәлмәслек итеп сындырганнар иде, күрәсең.
Икенче шешәне алып кайтып башлагач кына, Чикин үзе турында авыз ачты.
– Син мине беләсең, сволочь, – дип әйтеп ташлады Альфред, хәмердәнме, ачуданмы кыза төшеп. – Нигә танырга теләмисең, ә? Мин сиңа әллә кеше түгелме? Сатмам, курыкма! – дип, тавышын көчәйтте.
– Йөз мәртәбә сатсыннар, миңа барыбер хәзер, парин! Мине нишләтә алалар? Төрмәгә дә япмыйлар, ичмасам. Беркөнне «колотушкам» белән милиционерга тондырдым, юри үч итеп. Алып китсен дип. Юк, милициядән кире бордылар, япмадылар. Ә бер аяксызны белә идем, аны яптылар. Исергәч, Сталинны сүккән булган. Мин дә аны сүгеп карадым, әмма нигәдер алмадылар…
– Мин кешеме, түгелме, ә? Чикин, сволочь, нигә мине хәтерләмисең, ә? Кешене шулай итәләрмени?
– Аракы эчерткән өчен генә танырга тиешме мин? Ну, парин, ә? Әйтәм бит, белмим, дип. Алайса, эчмим. Горур хәерче мин, үтә чыккан гарип булсам да… – Чикин боларны сүз өчен генә әйтә иде. Эчмим, имеш. Альфред күрде инде, аракы өчен анасын да сатар ул, чөнки хәмер тозагына эләккән. Моны үзе аңлап җиткерми генә. Әллә теләмиме? Чикин алай түгел иде, һәркемгә ачык йөзле, шәп егет иде. Альфред яхшы хәтерли, ә ул «юк» дип маташа. Икейөзләнә, үзенә күрә саклану чарасыдыр, шуңа аны гаеп итеп тә булмый. Шулай да монда сәбәп нәрсәдә? Бер сәбәпсез генә берни дә эшләнми. Шайтан алгыры!
– Ярар, бетте, бетте! – диде Альфред.
– Курста русча белмәүче татар малайлары миңа сырыша иде, – диде Чикин. – Рус малайлары белән яшь әтәчләрчә вак-төяк бәрелешеп алуларын тиз туктата идем. Бигрәк тә Бадыйгов белән Алләмов янда бөтерелде. Русча начар беләләр, әмма активистлар, миннән русчага өйрәнәләр. Их, фронтка гына барып җитик, дип, патриот булып гайрәт чәчәләр, үзара бәхәсләшеп китәләр. Минем янга киләләр. Берсендә шулай ачу килгән чак иде, боларның кыланышлары ачуны тагын кабартып җибәрде, телдән әрнүле сүзләр ычкынды: «Пушечное мясо» булырга ашыкмагыз, өлгерерсез!» – дип әйтеп ташладым. Мин нәрсә әйткәнемне фәкать авыздан чыгып колакка кергәннән соң гына аңлыйм. Янда курсантлар бар иде. Отбой булгач, төнге сәгать икеләрдә мине аягымнан тартып уяттылар. Конторага алып керделәр. Анда яңа политрук һәм таныш түгел хәрби кеше утыра иде. Иң элек Бадыйговны чакырдылар, сорыйлар: «Чикин шулай әйттеме?» – диләр. Бадыйгов ярарга тырышып, өтәләнә-өтәләнә әйтте: «Әйе, әйтте, иптәш политрук!» – диде. Алләмов та шуны раслады. Шулай да йөзенә миннән уңайсызлану билгеләре чыккан иде. Бадыйговның йөзе кояштай яктырган, ә Алләмовныкы болыт каплаган кебек караңгыланган иде. Намус дигән нәрсәнең икесендә ике төрле булуын сиздем мин. Тагын бер рус малаеннан сорадылар, ул да ишеткәнен әйтте. Ул чыккач, политрук мине сүгәргә кереште. Аты-юлы белән сүгә, мине властька каршы пропаганда алып баручы дошман дип исбатламакчы була. Үзен миннән шундый ысул белән аера: янәсе, ул минем эчтә дошман утырганын күптән сизеп йөргән, вакытында фаш итә генә алмаган. Һәр аңлы совет кешесе ватанын саклап кан коя, ә мин дошман тегермәненә су коеп ятам икән. Кыскасы, «халык дошманы» булып чыктым мин.
Политрук теге хәрби алдында, тиресеннән чыгарга җитешеп, әй тырышты, әй тырышты. Шул рәвешле үз өстендәге җаваплылыкны төшерә иде бугай. Хәрби кеше бер сүз дәшми, тамашачы кебек тик кенә утыра. Сыный шикелле иде. Политрукны сынагандыр, чөнки ул тагын бик озак үзенең сизгерлеге җитмәве турында тәүбә итте әле: «Мин Чикин турында төн йокыларымны калдырып уйлана идем, чөнки моннан алда да сигналлар булган иде, – дип акланды политрук. – Әһәмият биреп җиткермәгәнмен, эш-эш дия-дия, күз уңыннан төшергәнмен. Бу – минем өчен зур политик сабак, моннан соң мин сизгеррәк булырмын, һәр чатаклыкны туганчы ук бетереп барырмын. Кара син бу сукин сынны, ә? Җанында нәрсә саклап йөрткән бит! Кызыл армиягә каршы пуля качырып тоткан һәм җай чыгу белән аркасына терәп аткан. «Пушечное мясо» – кирәк бит, ә? Фронтка бару белән, син пленга бирелер идең, ярый вакытында сизгер иптәшләр фаш итте». «Юк, пленга бирелмәс идем!» – дип кычкырдым мин. Политрук йөрүеннән туктап, билендәге каешын кысыбрак эләктерде. Мине гаепли-гаепли үзеннән тибәргәндә, күп энергия түкте шул, шактый нык ябыкты. Шулхәтле котырынып кычкырынуга каешы бушамый хәле юк. Ач яңаклары да эчкәрәк батып керде. Сеңерләрдән генә торган эре җепселле мунчала муены да нечкәргән сыман иде. Мине гаепләп сөйләгәндә, үзе һаман теге хәрбигә карый, янәсе, җитәрлек кадәр эттән алып эткә саламмы дип, аңардан пичәт суктырып ала кебек иде. Бер төген дә селкетмичә, күзен бер урында гына тотса да, политрук аның үзен хуплап утыруын нинди төсмереннәндер чамалый иде. Миңа катырак пычрак атса, гаепләсә, аңа яхшырак буласын бик яхшы аңлап эш итә. Бездә бит, гомумән, кеше хезмәт белән карьера казанмый, ә үзе шикелле икенче берәүне фаш итеп, гаепләп зур дәрәҗәгә ирешә. Фәкать шул юл белән генә. Шуның өчен җыен әтрәк-әләм эшлексез карьеристлар начальник булып бетте. Безнең тәртипләр үзләре шуны китереп чыгара. Рас шундый тәртип икән, адәм балалары аңа бик тиз җайлаша. Ялагайлар, эшлексезләр, әмма сизгерләр өскә чыга. Югары урыннарны били. Өскә урнашып алгач, үз урынын бирмәс өчен, җаны-тәне белән тырыша. Күз буйый, алдаша, иптәшләрен фаш итә, тиресеннән чыга. Халык исеме, партия исеме белән эшли ул әшәкелекләрне. Шунлыктан аның белән көрәшеп тә булмый. Көрәшсәң, үзең өчен тагын да начаррак була. Шуңа күрә иң яхшысы – дәшмәү. Иптәшеңне хаксызга гаепләсәләр дә, яклап чыга алмыйсың. Анда – өстә беләләр, нигә катнашырга? Иптәшеңне якласаң, үзеңә ябышалар. Үзеңне бетереп ташлыйлар. Кемнең үзен бетертәсе килә? Гаиләсе бар, балалары. Балаларга сөт һәм икмәк кирәк. Сөт хакына теге иптәш нахакка вәссәлам була да бетә. Беркем яклап ыһ та итми. Һәркемнең үзенеке үзәктә…
– Ташла, стройга яла якма! – дип кычкырып җибәрде Альфред, үз тавышына үзе гаҗәпләнгән шикелле. Бераз Чикинга төбәлеп торды. – Юк, мине сынарга маташма. Кабул итмим, юк! Сукин сын, сине утыртып ялгышмаганнар, ахрысы…
– Ә син, парин, астыңны юешләдең, мине агент дип кабул иттең. Шуңа әтәчләнгән буласың, тугрылыгыңны күрсәтәсең, янәсе. Миңа беркем дә сине котыртырга кушмады. Мин бары гамәлдәге дөреслекне генә әйттем. Ә дөреслектән куркып калдың, гаепләмим, дөреслектән син генә түгел, зур кешеләр дә курка. Юк, дөреслек бер килеп чыгар әле, чыгар! Ләкин нинди формада чыгар ул? Катастрофа формасындамы? Белмим. Тормыш мондый хәлдә алга бара алмый. Уйланылмаган, ялгыш юл бу…
– Җитәр, яман хәтәр сайрыйсың. Мине эләктерергә уйлама. Миңа андый кармак салгаладылар инде. Шалишь, брат! – дип, тагы кызып китте Альфред. Маңгай тирәсендә – буразна-буразна җыерылган сырлар, сырларда тир сәйләннәре тезелгән иде.