– Мин агент түгел, дим, Алла бәндәсе! – диде Чикин. – Син дә минем кебек үк ышанмыйсың икән! Мин дә сине җиткереп торучы дип кабул иттем, әмма курыкмыйча дөресен әйттем. Бер дөреслек тантана итсен өчен үләм-бетәм, миңа барыбер…
– Сиңа нәрсә, сиңа гомер жәл түгел, – дип, кулын селтәде Альфред. Шунда ук уңайсызланып та куйды. Үзен Чикиннан өстен куйган кебек килеп чыкты. Авызын корт чаккыры! Аның үзенә дә гомер бер тиен дә тормый хәзер, әмма яшисе килә бит, шайтан алгыры!.. Чикин стаканын авызына каплап, голт-голт йоткалап алды. Тагын рәнҗер бу дип курыкты Альфред, һәм тизрәк: – Син үз тарихыңны сөйләмәдең, сүзне нигә читкә бордың? – дип, шелтәләгән кебек әйтеп куйды.
– Ә… әйе, – диде Чикин, дикъкатен туплап. Аның йөзе ничектер калынаеп киткән кебек иде. – Шул 58 нче статья белән хөкем иттеләр. Аннары – Себер, тайга, тайга законы, судья, бүре, аю, прокурор, чәнечкеле тимерчыбык. Кем уйлап тапты икән ул чәнечкеле чыбыкны? Немецлардыр, мөгаен. Конвойлар урман кисәргә алып баралар, алып кайталар. Политическийларга бригадир итеп рецидивист уркаларны куйдылар. Ну алар безне ничек кенә мыскыл итмәде инде! Сөйләсәм дә ышанмассың. Беркемгә жалу биреп булмый. Безнең бригадир чын горилла кебек урка иде. Көчле, бер сукса үтерә. Минем тел бит тик тормый, каршы әйткәлим, кашыкны күзенә терим. Бер кичне болар мине чыршы ботаклары белән күмәргә тотынды. Шаярталар дип торам. Чыбык-чабыклар белән бастырып, мине аста калдырдылар. Кычкырам, тегеләр өскә авыр агачлар бастырып куйды. Чыгып булмый. Кышкы чатнама суык. Төнгә шунда калдырып кайтып киттеләр. Ботаклар астында кыймылдый да алмыйм. Аякта – бер оекбаш белән ыштыр һәм кирза ботинка. Тәмам өшедем. Иртән икенче звено килеп, мине ботак-чатаклар тоткынлыгыннан азат итте. Ну барыбер дә аякка басып булмый иде. Кар өстендә шулай кычкырып ята торгач, ат белән бүрәнә ташучы урка мине чанасына салды һәм зонага илтеп ташлады. Такта казармада яттым. Башта бик каты температура күтәрелде. Аңны җуйганмын. Менә эт җан түгел диген син мине, үлмәгәнмен. Кайсыдыр зонада бер хатын-кыз врач бар дип сөйләнделәр, ләкин аңа әйтүче дә булмаган, ахрысы. Мине бер политический карады. Минем кебек, Ленинградта туып үскән. Урманнан андыз тамыры алып кайта иде. Тирән кар, калын яфрак астында туң әллә ни күп булмаган, балта белән чокып ала икән. Шуны котелок белән кайнатып бирә, мин эчәм дә куям. Температура төште, аңыма килдем. Әмма аяк бармаклары шешеп, карала ук башлады. Һаман врачка әйтүче юк, әллә анысы әйтеп тә килмәдеме. Ничек җитешсен әллә ничә зонага бер врач. Ә атларны караучы врачлар бар иде. Политический мине бер ат врачына күрсәтте. Теге бер дә шаккатмады: «Аякларың беткән, – диде. – Яшәргә телисеңме, үләргәме?» – дип, читкә карап торды. Мин: «Яшисе килә бит», – дидем. Ул чагында нигәдер яшисе килә иде, хәзер менә яшисе килми. Ветеринар әйтте: «Аякларыңны кистерсәң, бәлки, исән калырсың, кистермәсәң – хана!» – диде. Мин риза булдым. Аның үткен балтадан гайре инструменты юк иде. Иң элек миңа бер стакан спирт эчерделәр. Ветеринар аякны чистартылган түмәр өстенә куйды да балта белән чапты. Балта ялтыравы күземә чагылып киткәнен хәтерлим, аннары берни дә белмим. Икенче аякны да шул рәвешле кискәннәр. Лазаретта уянып киттем. Әллә ничә зонага ике бүлмәдән генә торган, больница сыман нәрсә бар икән. Аякларның яралары төзәлгәндә, сугыш бетте. Сугыш бетү амнистиясенә керттеләр… – Чикинның тавышыннан сүзе беткәне аңлашылды.
– Сугышта, бәлки, тагын да начаррак хәлгә юлыгыр идең, болай башың исән әле, – дип куйды Альфред.
– Үлсәм әйбәтрәк буласы булган, – диде Чикин, кулын селтәп. – Мин үлдем ни, эт үлде ни – бернинди әһәмияте юк. Беркем өчен дә. Бер кешенең икенче кеше өчен бернинди мәгънәсе юк, әгәр туган-мазар булмаса, билгеле. Шулай бит?..
– Алай ук түгел дә, ләкин шулай дип әйтерлек. Әйе, минем сиңа бернинди әһәмиятем юк, синең – миңа. Монысы хак!
– Кеше гомеренә игътибар булганда гына әһәмиятле ул. Булмаса – юк.
– Ул игътибарны үзең булдыр, гомереңнең дә мәгънәсе булыр.
– Игътибар булдыру күп вакыт бездән тормый, ә тормыштагы тәртипләрдән тора.
– Үзеңнән дә тора, тәртипләрдән дә тора. Субъектив һәм объектив факторлардан… – дип каршы төште Альфред. Хәмер пары аның башындагы фикерләрне дә әйләндерә башлаган иде.
– Юк, кешенең әһәмиятен гамәлдәге тәртипләр билгели. Фәкать шулай гына, бүтәнчә түгел.
– Ярамый, шәхесне инкяр итмә! Алай дөрес булмас. «Человек звучит гордо» дигән әнә Горький.
– Ул кеше турында әйткән. Ә без – винтиклар гына ич!
– Ташла, без винтиклар түгел! Түгел!
– Алай кычкырып кына винтик булудан туктамыйсың, парин! Әби патша әнә «кол» сүзен указ белән юкка чыгарган да бит, ләкин алай гына коллар бетмәгән.
– Үз урынында булса, винтик та яхшы, – диде Альфред, бераз уйланып торганнан соң.
– Дөрес, винтик үзе начар нәрсә түгел. Мин винтик, син винтик, безгә үзенең сырлы тешләре белән өченче винтик ялганган. Механизм. Ләкин механизмда кешелек бетә инде.
Чикин сүзләреннән Альфред тагын уйга калды. Политическийлар белән бергә утыргач, бу кеше күп фикерләр отып калган, ахры. Политическийлар алар – барысы да укыган, галим кешеләр. Арада профессорлар да булгандыр. Алар мөстәкыйль фикерли. Чикинга да күп нәрсә өйрәткәннәр, күрәсең.
– Нигә уйга калдың? – диде Чикин карлыккан, төерле-төерле тавыш белән. – Винтиклар барысы да бертөрле хәрәкәт итә. Әгәр арадан берәрсе әз генә бүтәнчә хәрәкәт итсә, шул минутта ук ватыла, эштән чыга. Менә мин, мәсәлән, курсант чагында әз генә бүтәнчә фикер йөрттем, ә мине үзем янындагы дус «винтик»лар шул сәгатьтә үк бетереп ташлады.
Чикин, чыннан да, ышандырырлык итеп сөйли иде. Альфред аның бу фикерләрен егып салырлык дәлилләр таба алмады. Башында уйлар буталып бетте. Коры инкяр белән генә ерак китеп булмый.
– Мине исеңә төшердеңме, Чикин, юкмы? – диде Альфред, үзенең исерә башлаганын тоеп.
– Белмим, сине беренче күрүем, – дип, Чикин шешәгә үрелде.
– Сволочь! – Альфред кинәт урыныннан кузгалды, ачулы адымнар белән ишеккә юнәлде. Ишекне япканда, Чикинның:
– Рәхмәт, парин! – дип, арттан кычкырып калганы гына ишетелде…
IV
Урамга чыккач, Альфред үзенең нык кына мәлҗерәгәнен тойды. Шактый булынган икән, шайтан алгыры! Ярый, ярый, нәрсә булса да эшләргә кирәк иде бит миңа да, дип, үзен юата-юата атлады ул. Шулай да Чикинның танырга теләмәве аның эчен пошыра иде. Чикин аны кимсетергә теләде бугай. Юк, ул аны танырга тиеш. Алар якын иптәшләр иде, тумбочкалары бер-берсенә терәлеп үк тора иде. Иптәшен танырга теләмәү аңа нинди файда бирә? Адәм баласының катгый балансы бар: файда, зарар. Үзенә файдалыны гына карый ул. Аңа нинди зарар килүе мөмкин? Биредә ниндидер башка сәбәп бар. Эчә торган кешегә ышанып булмый.
Бераздан ул үзен үзе тыңлап бара башлады. Элек, фронтта чакта, ядрә кыйпылчыгы эләккәнче, авызга әзрәк эчемлек керсә, төрле инстинктлар кузгала, тәнне кайнарлата иде. Сөйләшәсе килә, хатын-кыз кочагына керәсе килә. Бер уңышлы операциядән соң аларга шактый эчемлек тәтегән иде. Альфредны көчләп эчерделәр. Ир кешеме син, әллә ирлегеңне төшереп калдырган мәхлукмы, дия-дия, мин-минлегенә тиеп беттеләр. Эчми кара шуннан соң. Эчеп куйгач, рәхәт булып китте. Башына акылы фикерләр килә, теленә матур сүзләр өелә башлады. Тойгылар урыныннан кузгалды һәм тышка ыргылырга тотынды. Ул Ленаны эзләп китте. Аның эштән чыкканын озак көтеп утырды. Тәнендә сызып, йөгереп тизләнеш алган тойгылар бары тик Ленада гына тынычлык табар иде шикелле. Көтеп утырганда, ул хисләренең үзен ничек газаплавын, теңкәсенә тиюен аңлады. Ир-атка хатын-кыздан башка бик авыр һәм начар икәнен белде. Озак көтте. Тойгылар кыставы шундый көчле иде, хәтта күз аллары караңгылангандай булды. Ленаны ул көчкә көтеп алды. Кыз киреләнмәде, чәүчәләкләнмәде. Шунда Альфред аңа эчтән генә мең рәхмәтләр укыган иде…