Альфред караваттан төшеп, бүлмәнең ишек катындарак торган, җыйнак кына эшләнгән мич янына килде. Үрелеп аның юшкәсен ачты. Кечкенә плитәсе янына утырды да тәмәке кабызды. Барыбер йокы алмый иде.
Бераздан өстәлдәге будильник шырыйлап шалтырарга тотынды. Таня, караватыннан сикереп төшеп, аның төймәсенә басты. Мич янында басып торган Альфредны күреп, бер дә гаҗәпләнмәде. Аңа плитәгә ягып җибәрергә кушты. Аралыкта өелгән утыннар пәрдә белән каплап куелган икән.
Чәй эчкәндә, Альфред Таняның кулыннан тотып алды.
– Таня, син ризамы? – дип сорады.
Кыз аңа томырылып карады, күз алмалары түгәрәкләнеп килде, караңгырак ут яктысында чаткылар сипкән кебек булды, ләкин сөенечен яшерергә тырышты.
– Син чынлапмы, Альфред? – диде ул. – Барысын да уйладыңмы? Ашыкмыйсыңмы? Юк, кабат уйла әле…
– Җиде кат үлчә, бер кат кис, әйеме?
– Мондый җитди адым атлаганда зыян итмәс.
– Күпме генә үлчәсәң дә шул бернәрсә, Таня. Ә син?
– Һи-и, – дип көлде Таня. – Хатын-кыз таяк янында нуль булырга әзер инде ул.
– Мин чынлап әйтәм, Таня.
– Ми тартмаңда шул мәсьәләне тагын бер кайнат әле, ә?
– Мин шундый карарга килдем, Таня, син миңа ярдәм ит. Хәлемне үзең күрдең, аңладың.
– Сиңа нык кына дәваланырга кирәк, Альфред. Биредә түгел, Мәскәүдә…
– Синнән башка дәвалана алмыйм мин. Инвалидлык бирмәгәйләре дип куркам. Син ничек уйлыйсың?
– Андый куркыныч бар.
– Аны ничек читләтеп үтәргә? Монда миңа син генә ярдәм итә аласың, Таня, – диде Альфред тирән мәгънә аңлата торган тавыш белән.
– Динә Әхәтовна миңа болай уңай карый…
– Юк, андый мәгънәдә түгел… Әйдә, эшкә соңга каласың. Юлда аңлатып карармын. Үз сүзеңне аннан соң әйтерсең…
Альфред учакта ут калдырмас өчен вак кисәүләрне кәкре тимер белән суккалап сүндергәләп маташты. Шул арада Таня урыннарны җыйды, рәтләде. Ул һәр төштә пөхтәлекне ярата иде. Бер дә иренеп тормый.
Таня өстенә киенгәч, Альфред та шинелен, фуражкасын киде. Иртә иде әле, алар шыпырт кына адымнар белән гомуми коридор аша бардылар. Тышкы ишекне япкач кына сөйләшергә тотындылар.
VII
Таня Милашның биографиясе катлаулы иде. Әти-әнисе – врачлар. Алар Двинск шәһәрендә яшәде. Кечкенә генә бу шәһәрдә крепостьлар күп иде, чөнки ул Латвия җиренең көнчыгыш чиге булган. Исемен дә башкача атаганнар. Төрле сугышлар аркасында шәһәр әле рус биләмәләренә кертелгән, әле Латвиягә калдырылган. Кыс-касы, кулдан-кулга күчеп йөргән. Шуңа күрә анда латышлар, эстон һәм руслашкан һәм руслашмаган немецлар да гомер итә. Билгеле, руслар күпчелек иде. Мәктәпләр дә рус телле генә. Милашлар немец гаиләсе белән аралашып яшәде. Таняның әтисе төп Ленинградныкы, әнисе Митавада туып үскән. Шунда хәзер дә әбисе яши, аңарда бераз латыш каны да бар иде. Тиешле органнардан рөхсәт алып, ул Митавага сеңлесе Рита белән еш бара иде. Берсендә Рита кире әйләнеп кайтмады. Митавадагы бер чиновник немец егете, Ританы күргәч, аңа чат ябышкан. Үз яныннан җибәрергә теләмәгән. Сәүдә палатасында эшләүче экспедитор-механик икән. Мәһабәт гәүдәле, ирләрчә эре сызыклы йөзле, киң иякле, зур борынлы, зәңгәр күзле. Ританың да кызлык чоры тулышкан, уылдыгы күбәйгән балык кебек кая кысылыр җир эзләгән чагы, бөтенләй башын җуеп, егеткә асылынган. Әмма болар икесе ике ил кешеләре. Шул киртә бар. Егет, Отто Зингер, хәстәргә керешкән. Элемтәләре бар икән. Берничә көндә эшне әйләндереп тә чыгарган. Костелда никах йоласын бар шартына туры китереп үтәгәннәр. Аннары Зингерлар егетнең торган җиренә Курляндиягә кайтып киткән.
Таня Оттоны бик яхшы хәтерли. Аларга кунакка да киләләр иде. Бер дә буш кул белән килмиләр. Таняның Ленинградта медучилищеда укыган чагы иде. Каникул вакытында болар да килеп төште. Таняга – бастоннан костюм-юбка, энесе Радикка – бик яхшы табанлы инглиз ботинкалары, әниләренә бик затлы эчке киемнәр бүләк иттеләр, аларны баштанаяк киендерделәр. Таня әле хәзер дә шул костюм-юбканы кия.
Аннары бик киеренке кырыгынчы ел килде. Шәһәрдә хәрби частьлар күбәйгәннән-күбәйде. Тревогалар еш була иде. Әти-әниләре икесе дә хәрби врачлар. Төн урталарында чыгып чабалар, тик икенче көнне генә кайталар иде. Билгесезлек киеренкелекне көчәйтә. Төрле имеш-мимешләргә колак сала башлыйсың. Каядыр югарыда, кеше күзе җитә алмый торган җирдә бик көчле политик уен бара, рәхимсез алышалар, кайсы җиңәр дә кайсы җиңелер. Адәм балаларының язмышлары шулардан тора. Бар нәрсәне өстә хәл итәләр. Соңыннан кешеләргә боерык төшерәләр. Боерык массаларны хәрәкәткә китерә, кирәкле якка юнәлдерә. Массалар ул – өстә политик уен алып барган затларның банктагы байлыгы, көче. Менә берсе ва-банкка бара, кинәт киеренкелек көчәя, сулый торган һава тамактан авырлык белән үтә. Эчке дулкынланудан кешеләрнең тыны кысыла, йөзләреннән кан кача, иреннәре кысыла, куллары калтырый. Әз сөйләшәләр, әмма кайчакта бик тиз дөртләп кабыналар. Нервлары чыдый алмый ычкынып китәләр.
Танялар гаиләсе дә нерв киеренкелеге белән яшәде. Җитмәсә, әтиләре полкының политидарәсеннән бер комиссарны кулга алдылар. Ата кеше кухняда төне буе тәмәке тартып утыра, әниләре төнге ак озын киеме белән караңгы бүлмәләрдә өй иясе кебек йөренә, ирен йокларга дәшә иде. Ә тегесе ишетми, җавап кайтармый. Уйлана һәм мыгыр-мыгыр үзалдына авыз эченнән сөйләнә. Сүзләрен аңлап булмый, «Нигә шулай, нигә шулай?» дигәнен генә аерырга мөмкин иде.
Бер хәл Таняның бик исендә калган. Ул практика узарга үз шәһәрендәге больницага кайткан иде. Төн уртасында ишек дөбердәттеләр. Әтисе кухняда хәрби киемнәрен салмаган килеш тәмәке тартып утыра. Ул ярты төн узгач кына ятарга күнегеп киткән иде. Ятактан уятып алып китүдән курка, саклана иде… Әтисе ишекне ачты, ике милиционер өйдә тентү ясарга килгән иде. Әтисе бик каты кычкырып каршы төште. Тегеләр шунда ук аны тынарга мәҗбүр итте. Менә тентүгә санкция, дип, аңа кәгазь суздылар. Алар төне буе бүлмәләрнең астын өскә китереп ташладылар. Радикның бер генә карават торган кечкенә «коморка»сында, читлектә ике тутый кошы бар иде. Өйдә ят кешеләр йөргәнен сизеп, алар икәүләшеп кычкырышырга тотынды. Немецча сүзгә охшаган авазлар чыгаралар. Әллә шуңа күрәме, милиционерлар шиккә калды. Радикка бәйләнә башладылар: кем бирде, каян алдың? Попугайлар нинди сүзләр әйтә, нинди мәгънә белгертә? Милиционерларның берсе читлеккә бармагын тыккан иде, тегеләр икесе берьюлы шундый итеп чукып алды, бармактан кан чыкты. Кан болай гына туктамады, тамырга туры килгән иде бугай. Таня тиз генә, бинт алып, милиционерның бармагын бәйләде. Ул, бик ачулы рәвештә: «Халык дошманы! Халык дошманы!» – дип, тешен шыгырдата иде. Читлекне алып китәргә җыенгач, Радик милиционер кулына барып ябышты. «Хакыгыз юк! Хакыгыз юк!» – дип кычкырды. Шунда әниләре килеп керде дә аны ничек кирәк алай юмаларга кереште. Радик күнмәде, читлекне бик нык итеп тоткан иде. Әниләре аны кубарып ала алмады. Милиционер Радикның бармакларын читлек тимерчыбыгыннан авырттыра-авырттыра каерып ташлады. Радик идәнгә авып төште. Көчсезлегеннән гарьләнеп, рәнҗеп еларга тотынды.
Милиционерлар шул попугайлардан башка берни дә алмады. Шулай да бу аларның гаиләсе өчен җәрәхәт булды. Бар рухны җимереп ташлады. Ә рухны үзең торгызмыйча, рәткә салмыйча яшәп булмый. Әмма аны төзәтер өчен шартлар кирәк шул. Аларны каян аласың? Радик эндәшмәс, сөйләшмәс булды, эченә бикләнеп йөри башлады. Ул рухын кире торгызырга газаплана булыр, әмма маңгай астыннан шикле караган соры күзләреннән эчендә төйнәлә башлаган ачуны гына чамаларга мөмкин иде. Ул үзен яклый алмаганга бар рәнҗүен әтисенә юнәлтте. Әниләре дә атаны шелтәләде, Радик ягына чыкты. Ул малаен барысыннан да ныграк ярата иде шул. Шуннан ата белән улның арасы тәмам бозылды. Таня исә әтисен яклады. Нәрсә эшли алсын ул властьларга каршы, каршылык күрсәтсә, үзен алып китәрләр иде, сезгә шул кирәк идеме, шуны теләдегезме, дигәч, алар тынды. Ләкин ачуны эчләренә йомдылар. Гаиләдәге элеккеге киң күңеллелек, тынычлык бетте, ул ничектер икегә аерылды, ике капма-каршы лагерь барлыкка килде. Бу хәлне әтиләре бик яхшы сизде һәм эченнән гаять авыр кичерде. Үз балаң үзеңә дошман булсын әле. Үзләренең тамырларында бер кан ага, бер җан белән яшиләр, әмма бер-берсенә каршылар. Радикның балалык юләрлеге һәм үҗәтлеге дошманлыкка өстери иде. Ул әле акыл белән түгел, хисләре ихтыярына буйсынып яши. Яшәүнең катлаулы һәм четерекле кануннарын аңлап бетерми. Кеше күп нәрсәләрне яше җитмичә төшенә алмый. Моны Таня үзеннән чыгып әйтә. Үсмерлек чорында кеше әллә нинди иллюзияләр дөньясында яши. Реаль тормыш кануннары аңа бик тупас һәм рәхимсез тоела. Шул нәрсә аны кискен хөкем итүгә китерә. Килешергә теләмәү үҗәтлеген көчәйтә. Үҗәтлек, билгеле, үзе утырган ботакны үзе кисүчән. Әтиләре алай түгел, ул сабыр. Каты бәрелми. Улы белән ара өзелүне авыр кичерсә дә, өметен өзми. Радик бераздан барысын да аңлар һәм әтисен бу чаклы хөкем итмәс. Ул бит аңа бары яхшылык кына тели, ә теге, киреләнеп, үзенекендә тора. «Аның урынында син дә шулай эшләр идең», – диде Таня Радикка. Ул моның белән килешмәде: «Юк, мин яклар идем, үземә начар булса да, аралар идем», – диде. «Шуның белән бөтен эшне бозар идең», – диде Таня аңа. Радик җилкәләрен генә сикертте, үз сүзен сүз иткәнен белгертте.