– Добра, – узрадавалася Зося, што пойдзе дадому – Крыху счакаю і пайду.
– Ідзі цяпер.
Цяпер ужо здагадалася Зося: значыцца, гаспадыня хоча яе збыць на гэты час? Баіцца, каб яна тут была?
Новыя думкі агарнулі яе, прыглушаную жыццём. Штосьці падобнае да пачатку бунту заварушылася ў ёй. 3 гэтага моманту яна пачала траціць сваю ранейшую наіўнасць. Яна спрабавала зрабіць ацэнку справам. Думкі яе пайшлі ў такім кірунку: той чырвонаармеец (яна думала пра Кандрата Назарэўскага) спрачаўся са Скуратовічам і спачуваў мне. Гэтыя людзі таксама з Скуратовічам спрачаюцца. Скуратовічы са мною і з імі – таксама. Але ж той, Назарэўскі, паехаў і што ён мог мне памагчы? Гэтыя таксама? Я зноў астануся тут за парабчанку.
– Ты не думай, а ідзі, – сказала Скуратовічыха.
I гэтая Скуратовічына катэгарычнасць павярнула Зосю да ўпартай рашучасці. Зноў пайшлі ранейшыя думкі: дакуль мне быць тут? Можа, дзе ў іншым месцы астацца? I яна схітрыла, выпрабоўваючы гаспадыню:
– Я раней памыю сваю сукенку, а тады пайду.
– Памыеш прыйшоўшы.
– He, я памыю цяпер, – урачыста заявіла Зося.
Але ўрачыстасць гэтая была не зусім глыбокая. Была і трывога і няпэўнасць. Самая малая выпадковасць магла яшчэ пакуль што павярнуць дзейнасць гэтага чалавека ў іншы бок. Гаспадыніна дрэнна схаваная злосць трымала Зосю на занятых пазіцыях, але з непрывычкі яна яшчэ трымалася на іх з цяжкасцю.
– Памыеш, Зоська, пасля, а цяпер ідзі.
Праз гэтую ціхую фразу так і выпірала наверх злосць. «Ціхасць» паказвала, што яе, Зосі, баяцца. I цяпер пачаўся ўжо сапраўдны бунт.
– Буду мыць, – заявіла яна.
– Ты не наймалася на тое, каб мыць тут, у рабочы час, свае анучы.
Буду мыць і дадому не пайду. Ідзіце самі, калі вам трэба пагаварыць з маім бацькам. Скуратовічыха ніколі яшчэ не чула, каб з ёю так гаварыла парабчанка. Яна збянтэжылася і зірнула на Зосю. На двары ў гэты час загаварылі мацней. Скуратовічыха глянула ў сенцы, пасля выйшла. Зося пачула яе голас:
– Усялякая напасць на нас. Наш сын у Чырвонай Арміі.
Зося выйшла і глядзела, як чалавек у чорным фрэнчы стаяў перад Скуратовічам і як Скуратовічыха выцірала слёзы. Камісар сказаў:
– Я вас арыштую.
– Воля ваша, але я не вінаваты.
У Скуратовіча быў самы нявінны твар. У гэтую хвіліну і поза, і твар яго былі такія, як тады, калі ён вёз Кандрата Назарэўскага на кульгавым кані. Камісар зноў загаварыў:
– Вы ў воласці гаварылі таксама, што ў вас няма збожжа. I сказалі няпраўду.
– Праўду сказаў.
– Пабачым.
– Ну, хадзем, будзем шукаць, – сказаў нарэшце Скуратовіч. – Давайце абыдзем і абгледзім усё.
– Тут каго-небудзь няма чужога вам за сведку? Добра было б, каб двух чалавек.
– Дзе я вам іх вазьму?
– Гэта дачка? – паказаў камісар на Зосю.
– Я тут служу.
– Сваячка, – падказала Скуратовічыха.
– Ну, усё адно, – узрадаваўся камісар. – Пойдзем з намі.
Ідучы, ён разгаварыўся з ёю:
– Блізкая сваячка?
– Далёкая.
– Добра тут вам?
– Служу, – адказала яна.
Можна было заўважыць, што камісар расчараваўся: наўрад ці паможа яна мне. Яна глядзела на камісара і думала: «Скажу яму, дзе жыта схавана. Усё адно я тут намерылася больш не служыць. Я яму ўсё пра сябе раскажу». Спачатку пайшлі ў гумно. Чырвонаармейцы шукалі пад леташняй саломай. Скуратовіч неўзаметку сказаў да Зосі:
– Колькі б ні шукалі, што за карысць, калі ніякага жыта няма Ён выпрабоўваў на ўсялякі выпадак: а можа, як і падгледзела яна?
– Ёсць, – адказала яна.
– Дзе ж яно, калі ёсць? – злосна настаражыўся ён.
– У вазоўні закапана, а наверсе сані і колы стаяць.
Ён аслупянеў. Але тут жа пастараўся не падаць віду.
– Зараз павяду туды, хай глядзяць.
У яго яшчэ тлела рэштка думкі: а можа, яна не ведае, а так сабе, на маны сказала і ўгадала. Але чаму яна так гаворыць, што з ёю робіцца?
– Што тут шукаць, тут няма, – сказала яна.
Як быццам што сціскала ёй рот, – такое раптам стала ў яе адчуванне. Ёй ужо больш цяжка было выгаварыць і слова. «Зараз скажа», – думаў Скуратовіч.
– А дзе яно, збожжа? – з надзеяй павярнуўся да яе камісар. Але пакуль ён гэта сказаў, Скуратовіч шапнуў ёй:
– Маўчы, я табе колькі пудоў жыта дам.
Ёй аж дыхаць стала цяжка ад хвалявання. Некалькі пудоў. Гэтулькі ніколі не было пад іхняй там, дома, страхою. Твар яе пабялеў, стукнула ў вушах. Яна маўчала, лепш бы яна не ішла сюды зусім, так ёй было цяжка ў гэты момант. Камісар пакінуў на яе глядзець і загадаў:
– Будзем капаць.
Адкінулі салому і пачалі капаць. Скуратовіч аж енчыў:
– Няма, няма, нідзе няма!
Зямля была цвёрдая. «Гэтак цяжка людзям, а бескарысная работа!» Яе пачала мучыць злосць на Скуратовічаву сям’ю: «Гады, жыву ў іх, як у пекле».
– Няма тут, – закрычала яна.
«Мусіць, тут, калі яна так крычыць, – падумаў камісар. – Будзем капаць да канца». Ён паспрабаваў яшчэ звярнуцца да яе сумлення.
– А ты маўчы, не гавары, памагай свайму гаспадару, – здзекаваўся ён з яе. – Ён табе аддзякуе.
– Я ж вам кажу, што не тут! – аж кінулася да яго Зося.
– А дзе ж?
– Пад вазоўняй. Я пакажу!
«А што, калі ён з мяне пасмяяўся», – з смуткам падумала яна пра пастушка. Людзі спынілі работу. Яна глядзела з гумна і нічога не заўважала – ні дрэў, ні неба.
Скуратовіч выйшаў з гумна і рушыў дадому.
– Пачакай, гаспадар! – крычаў камісар.
– Яна пакажа, – нават не азірнуўшыся, буркнуў Скуратовіч.
Яго растаптаныя боты падміналі пад сябе садовую траву.
«Праўду сказаў», – радасна падумала яна пра пастушка.
Праз паўгадзіны адбылася такая гаворка паміж ёй і камісарам:
– Цяпер мне тут нельга аставацца.
– Якраз не. Калі толькі хто з вас паздзекуецца, то мы вас абаронім. Адчувайце сябе тут, як і сам гаспадар.
Гэта было для яе нова. У яе раслі надзеі на камісаравы словы і прыхільнасць да яго, як бы яна ведала яго з самых сваіх малых дзён. Скуратовічыха выйшла і здалёк бачыла, як яна гаварыла з камісарам.
– Ты, дачушка, не аб усім яшчэ прасіла камісара гэтага, – сказала ёй Скуратовічыха, злавіўшы на двары, – трэба было прасіць, каб яны забралі не толькі жыта, але каб і ўсё, што толькі ў нас ёсць. Няхай бы ты сказала, каб і дом наш спалілі і каб нас саміх парэзалі… Вон, гадаўка, каб і духу твайго тут не было. Адкуль ты ведала пра жыта? Падглядаеш? Вывіжоўваеш? Што мы табе гэтакае зрабілі, што ты згубіць нас навек захацела! Здохнеш, а літасці ад добрых людзей мець не будзеш. Вон, гадаўка!
Праз хвіліны тры яна назаўсёды пакінула Скуратовічаў хутар. Слаўся змрок, у цені трава даўно ахаладзела, і яна ішла вельмі шпарка, стараючыся яшчэ завідна мінуць лес. Выязджаючы, камісар арыштаваў Скуратовіча.
У той жа самы вечар Толік зноў прыходзіў дадому. Маці плакала, а ён маўчаў. Праз дзён тры ён зноў прыйшоў. Бацька быў ужо дома, ён вярнуўся, даўшы падпіску, што сам аддасць лішняе збожжа.
– Я з першага дня ведаў, што яны тут былі, – гаварыў Толік. – Што яны будуць рабіць з намі?
– Забяруць збожжа пад мятлу.
– Дык няхай самі і малоцяць. А што, леташняе знайшлі… Падказала гадзіна гэтая… А пра Зосінага бацьку мне праўду казалі.
– Якую праўду?
– Што заяўляў у воласці: павінна, кажа, быць схавана жыта. Гэта ён настроіў. Седзячы ў лесе, мы ўсё ведаем, што дзе робіцца.
Бацька і сын колькі хвілін моўчкі глядзелі адзін аднаму ў вочы. Нарэшце бацька выліў з душы сваю шчырасць:
– Каб змена ўлады! To я б іх з бацькам і з дачкою, з усімі іхнімі б нашчадкамі!.. Каб прымеў, я іх бы і без змены ўлады ў магілу загнаў бы!..
Далей яны маўчалі. Яны толькі чулі, як старая ў бакоўцы моцна нанач малілася Богу. Пасля яна з енкам і плачам выйшла к сыну.
У той вечар Толік Скуратовіч даўжэй, як калі, пабыў дома.
Ідучы ў лес, ён надоўга спыніўся ў полі пад дзічкай, а пасля блытаўся па лесе, пакуль знайшоў знаёмае месца з сваімі хаўруснікамі. Ён прамаўчаў да канца ночы. Пад дзень яму стала холадна, і ён апрануў кажух. Калі крыху ўзнялося сонца, ён сеў і курыў, раз-поразу суха паплёўваючы і пыхкаючы губамі. Усе навокал яго спалі. Яго душыў смутак і скрэбла злосць. Ён пачаў нешта невыразнае мармытаць сабе пад нос.
– Што? – Падняўся каля яго распухлы ад сну твар. – Што ты кажаш?