– Пагаварылі – хопіць! – спыніў яго Шахрай.
– Хопіць дык хопіць, – пагадзіўся з ім Мацвей. I яны разам і з палёгкай усталі. Шахрай з крэсла, Мацней са стуліка. Хвіліну-другую моўчкі стаялі адзін перад адным, паглядзеўшыся адзін на другога, разам схілілі галовы, нібыта пахавалі адзін другога. I Мацвей найшоў. Пайшоў таксама як і прыйшоў, разлютаваны дарэмнасцю свайго паходу і гонарам, якому далі па носе, пайшоў, не зведаўшы, ці ёсць што на свеце, што можа выпесці з раўнавагі Шахрая. Шахрай на развітанне падаў яму яшчэ і руку, Мацвей памарудзіў, але ўсё ж прыняў гэтую руку і паціснуў яе і адчуў такі ж поціск у адказ. I далонь Шахрая была жорсткай, нібы ў мазалях. I яшчэ, ужо расчыніўшы дзверы, Мацвей зірнуў па схему меліярацыі, імкнучыся разглядзець там, па схеме, тое макавае зерне, вочка змяі. – Княжбор. Але не здолеў – вельмі ўжо далёка была ад яго схема. I ўсё на ёй выглядала злітна, адзінай плямай, схема сама вялізным сваім цьмяным вокам глядзела па яго. I Мацвей паспешліва зачыніў за сабою дзверы.
Княжбор
Так завецца вёска, хаця аніякага бору каля яе няма і ў паміне. Мо ад суму па гэтым боры і назвалі так людзі сваё селішча, таму што княжборцы радаслоўнай не памятаюць, адкуль яны прыйшлі, ёсць, канечне, у іх свае паданні і сказы, але паданні гэтыя мала што растлумачваюць, яны складваліся ўжо тут. А Княжбор – вёска вандроўная. Апошні раз краналася ў дарогу ўжо на памяці Цімоха Махахея і прыпынілася вось тут і ўстаялася вось тут, паўвека ўжо стаіць. А перад гэтым была за шэсць кіламетраў адсюль, дзе іх маленькая рачулка злівалася з другою, вялікай і славутай ракой, дзе, як кінуць вокам, – вада і вада, ніцыя лазнякі, вячыстыя дубы. I сярод гэтай вады, дубоў і лоз, як бабровыя хаткі, стаяла каля дваццаці іх хатак. За хатамі. ці то поле, ці то сенажаць – Цімох ужо і не памятае, таму што яго дзяцінства праходзіла больш на вадзе, чым па зямлі. Вада – першае, што ўвайшло ў яго памяць, пасля яе ўжо з'явіліся маці, бацька і малако. У дзедавым чоўне ён упершыню ўбачыў неба над галавой, лазнякі ў туманным мроіве вады, вяршаліны далёкіх дрэў, убачыў і сказаў сабе: жыву, дыхаю, плыву і назаўсёды паяднаўся з вадой, лозамі, дрэвамі і небам. I амаль што адначасова з гэтым пачаўся вялікі рух, вёска пагрузілася на тыя ж чаўны, душагубкі, хуценька звязаныя плыты і кранула ўверх па рачулцы, пацягнулі плыты княжборцы шукаць долі на новым месцы. На старым жа іх сем гадоў запар, з дня нараджэння Махахея, залівала вадою. Сем гадоў не бачылі яны хлеба, не елі бульбы, даволіліся тым, што пасылала рака.
Спыніліся на загадзя прыгледжаным месцы, сякерай і агнём адбілі ў лесу сабе зямлю і прытулак, хутарамі і водрубамі разбегліся па беразе рачулкі, але назву захавалі: Княжбор, княжборцы, хаця да сапраўдных хвойных лясоў і адсюль было не менш чым дзесяць вёрст, стаялі там хвоі званлівыя і высокія – уразбежку, пахмурныя і каржакаватыя – градой, і маладыя хвойкі поруч з маладымі бярозамі. Але зямля, дзе вырас гэты бор, па якім сумуюць княжборцы, – бедная, пясочак, жвір і белы грыбны пясочак, што так хрустка прыпадае да нагі летам, толькі ў беразняку зрэдку пракідваліся верас ды зязюлін лён – тужлівыя вочы тужлівага краю. Нават акопы, што засталіся ў бары з часоў ужо даўно мінулай вайны, зарастаюць марудна, не хапае ў беднай зямлі сокаў загаіць свае раны.
А пад Княжборам зямля добрая, аглоблю пасадзі – і тая парасткі пусціць, буяе ўсё, а не расце на такой зямлі, і хутка гоіць свае раны княжборская зямля, яна таксама зведала, што такое бомбы і снарады, была здрапежана акопамі і бліндажамі, але зацягнула, зарасло ўсё. Урадлівая і трывушчая зямля над Княжборам. Не прагадалі княжборцы, двойчы выгадалі, другі раз тым, што заўсёды было іх селішча савецкім, савецкімі былі яны заўсёды. А тая зямля і тая вада, на якой і каля якой яны жылі раней, пасля грамадзянскай вайны адышлі да Польшчы, па рачулцы стала граніца з Заходняй Беларуссю. I Махахей яшчэ і сёння жонцы сваёй Ганне гаворыць:
– Збірай, баба, торбу, пайшоў у Польшчу, за мяжу пайшоў, – гэта калі яму трэба на другі бераг рачулкі ў грыбы, ці бочку пад бярозавік паставіць, ці зайцоў паганяць.
I не бяда, што няма бору пад Кшіжборам, – ёсць дуброва. Была адна, пэўна, такая на ўсё Палессе, ідзеш-ідзеш, збіваешся ўжо з нагі, ані неба над галавой, ані канца ні краю дубам.
Адзін у адзін і адзін каля аднаго стаяць малайцы. Раскашавала душа. Дыханне дубровы, здаровае і чыстае нібыта само дыханне Палесся. I хлеба не трэба, але калі ўжо ёсць – то толькі дай. I радасна было дыхаць суладна з роднай зямлёй, дубовым лістом трымцела ўсё ў табе, і адгукаліся табе напятыя на золаку, пазяхаючы спрасонку па ўсходзе сонца, дубы. Гэта прачыналася само Палессе, працавітае, клопатнае, цягнулася пчалой у сенажаці з борцяў, што настаўлены на дрэвах яшчэ першымі перасяленцамі, у ажыннікі, маліннікі, што захапілі лагчыны і падбалоцце, упраўнай вавёркай круціцца кола новага дня, прароча пытае зязюля: хто – ты, хто – ты, хто – ты, і супакойнае яе вястун-сіваграк: усё пра-пра-кра-красна. Сіваграк і зараз крычыць, а мо ўжо гэта і не сіваграк, а груган, голас даўкі, скрушлівы, кружаць птушкі пад дубам, б'юцца ў асклізлым сутарэнні вецця, холадна, зябка ім там. Зябка стаяць на ганку і Цімоху Махахею, глядзець на голы яшчэ і ўвесь у вадзе лес, на змрочнае і нізкае неба, панурыя ў вадзе хаты. За пяцьдзесят гадоў іх куды паболела, яны збегліся, сцягнуліся ў вёску ўжо, але тое, што гэтыя хаты – жытло людзей, а не якіх-небудзь баброў, згадваецца толькі па комінах. З крытых саломай і чаротам стрэх дзе-нідзе прабіваецца ўжо і маладая лаза, асабліва на стрэхах хлявоў, і трава з мохам – усё як у тым старым Княжборы, з якога Махахей з'ехаў, калі быў яшчэ хлапчуком. Дагнала вада княжборцаў і тут, на новым месцы. Таксама як і раней, пяты год запар залівае вёску паводка. I які ўжо год будуецца і не можа пабудавацца Цімох Махахей. I смех і грэх, бусел на коміне новай хаты кубло сабе склаў. I цяпер стаіць ён ужо там, на кубле сваім, апратаным і дагледжаным, стаіць на адной назе і ці то пагражае чалавеку, ці то дакарае яго, як помнік, не зміргне, не калыхне ні вокам, ні сашчэпленай дзюбай, ні напятай, выцягнутай у неба галавой. Але клякоча, струменіць унізе пад ім вада, хістаецца лаза, нібы моліцца, просіць літасці. А бусел сцішаны і хмурны, цярплівасць і векавечнасць жывым птушыным вокам глядзіць у душу чалавека.
– Э-э, цоб-цобе, ваўкарэзіны, – між хатамі ці то коцяцца, ці то плывуць драбіны, марудна, унурыўшы галовы, ступаюць валы. Аркадзь Барздыка адвозіць вучняў у школу, сёння яго чарга. Але па драбінах толькі адзін ён ды яго сетка і жакі, а вучні – хто ў лодцы, хто ў чоўне, вяроўчынай прывязаліся да драбін, плывуць сабе. Ім весела, а Барздыка, што той бусел, хмурны і пануры. Але як згледзеў Махахея, стаў жвавым і ён.
– Здароў буў, Махахей, – весела выгуквае ён, але глядзіць не па чалавека, якога вітае, а па бусла. А бусел – як бы нічога і не існуе для яго, толькі думка ягоная, адзіная.
– Ганарысты які,– пасміхаецца Барздыка, але смех яго ўжо натужаны. – Не, не квацярант ён у цябе, Махахей, гаспадар, а квацярант – ты. Ты б з яго за пастой хоць чым-небудзь браў, яйкамі хоць. А то сякеру яму, хай табе хату будуе.
– Ты б языком у ану мінуту мне яе пабудаваў,– гаворыць Махахей. – Нешта лёгкі сёння ён у цябе, менціць, што мянташка.
Махахей таксама не глядзіць па Барздыку, абодва яны ўталопіліся ў бусла, задзерлі галовы ўгору і дзеці. І птушка, помнік каменны, ажывае, лопае крыламі, клякоча ружовай касцяной дзюбай.
– Ну-ну, здароў быў,– гаворыць Махахей. – Як жа я, зараза ты етакая, соўсень ты балотны, злыдня кавалак, печ растаплю, хату абагрэю, вось паклічу зараз бабу Ганну на цябе, яна табе пакажа саву смаленую, ногі твае жэрдкі, асмолкі хваёвыя, на лучыну пусціць.