Минем әти урта хәлле игенче Таҗи гаиләсендә туа. Мин Таҗи бабайны яхшы хәтерлим. Аның уртача гына зурлыктагы такта түбәле бер өе, бер келәте, ике буй лапасы бар иде. Терлек-туары да бер ат, бер сыер да биш-алты сарыктан тора. Ләкин ул авылның башка кешеләреннән аерыла: бары тик аның гына яшелчә һәм җиләк-җимеш бакчасы бар иде. Дүрт йөз йортлы авылда бүтән берәү дә бу эш белән маташмый. Җәй көннәре Таҗи бабай иртәдән кичкә кадәр шул бакчасында эшли, алма, чия, кура җиләге мул булып өлгерә, яшелчә түтәлләрендә кишер, кыяр, шалкан өлгерә. Бабай үзенең төпчек улы – озын буйлы, таза бәдәнле Садри әбзәй белән яши. Аны авылда Садри солдат дип кенә йөртәләр иде. Мин һәр көнне аның Хәйретдин исемле улы янына уйнарга барам. Яшелчә өлгергән чак булса, бабай безне кыяр, шалкан ише нәрсәләр белән сыйлый, алма, чияләрдән дә коры калдырмый иде.
Уртача хәлле булса да, Таҗи бабай бик горур, үзен дөнья кендеге санамаса да, авылның «алтын тамыр»ы саный. Уен түгел, аның турыдан-туры ерак бабасы авылга нигез салган бит! Шәҗәрә болай: Таҗетдин – Бәшир – Сираҗетдин – Җомагыл – Чурагол – Аккөбәк – Чүти. Безнең авыл шул Чүти исемен йөртә дә инде. Мин инде үзем бу «алтын тамыр»га болай барып тоташам: Зарифулла – Шәрәфетдин – Таҗетдин.
Мин әтинең анасы Кабас әбине белмим. Ул мин бишектә чакта ук үлгән. Зур әнкәйнең сөйләвенә караганда, аның исеме Хәбибҗамал булса да, безнең яктагы гадәт белән аны Кабас әби дип кенә йөрткәннәр.
Әти мулла булганнан соң, Коръәнне тулаем ятлау эшенә керешә. Коръәнне яттан-күңелдән белгән кешене «хафизы Каләмулла» дип атыйлар. Баласын «хафизы Каләмулла» итәргә теләгән кеше, гадәттә, аны җиде-сигез яшеннән шул эшкә багышлый. Кимендә моңа ун елдан артык вакыт китә. Ятлау белән генә шөгыльләнгәнгә, күп хафизлар бүтән мәсьәләдә шыр надан була иде. Безнең әти Коръәнне дүрт елда ятлап ала. Зур әнкәй:
– Аның Коръән ятлаган чакларда ничек интеккәнен мин генә беләм, – дия торган иде. – Кан төкереп ятлады ул аны.
– Саулыгыңны бетереп азапланма, – дип, әти-әнисе дә әйтеп карый.
Тик әтинең яраткан сүзе бар иде:
– Башлаган эшне ярты юлда калдыру – иң булдыксыз кешенең эше ул!
Коръәнне яттан өйрәнгәннән соң, әти үзлегеннән урысча укырга керешә. Авылда бер генә дә урысча укый-яза белгән кеше юк. Берәр адрес-фәлән яздырырга кирәк икән, һәркем күрше урыс авылларына йөгерә.
– Мин урысчаны бер тиенлек бакыр акчадан башладым, – ди әти. – Бер тиенлек бакыр акча өстенә «один копик» дип язылган. Шулай булгач, урыслар «бер тиен» дигән сүзне «один копик» диләр икән. Димәк, бу сүзнең башында «к» хәрефе була инде. Димәк, урысларда «к» хәрефе әнә шулай языла!
Шулай башлап китә дә, өйрәнә торгач, өч-дүрт ел эчендә урыс теленең бөтен грамматикасын үтә, мөкәммәл сөйләшергә өйрәнә, хатасыз яза алырлык хәлгә килә.
Аның урысча мавыгып укый торган нәрсәләре хокук һәм авыл хуҗалыгы турында китаплар була иде. Шуңа да аны бер яктан «хафизы Каләмулла» дип атасалар, икенче яктан «закончы мулла» дип йөртәләр.
Бервакытны ул шушындый сүзләрне ычкындырып куйды:
– Диндә кырык фарыз булса, безнең илдә аның кырык беренчесе – урыс телен өйрәнү.
Аның шушы сүзләреннән файдаланып, мин:
– Алай булгач, әти, син безне дә урысча укыт инде! – дидем.
Моңа каршы ул башта:
– Бик әйбәт булыр иде дә, аңа минем байлыгым җитми шул, – диде. Аннары тагын да үзенең тырышлыгын китереп кыстырды: – Ә менә мин үз тырышлыгым белән өйрәнгәнмен ич, сез дә шулай итегез!..
Ул безне мәдрәсәгә укырга җибәрә, өйгә кайткан чакларда ачык йөз белән каршы ала. Ләкин киткән чакта безгә, шуны укыгыз, моны өйрәнегез, шулай-болай булыгыз дип, бер генә сүз дә әйтмәгәне шикелле, укып кайтканнан соң да ни эшләдегез, нәрсә укыдыгыз, нәрсә белдегез дип тә сорашмый, тикшерми, сынап карамый. Кайчагында шуңа эче пошып, әни:
– Бу нинди ата бу? – дип куя. – Балаларының ничек укуларын сынау, тикшерү, алардан таләп итү дигән нәрсә юк!..
Әти моңа каршы да тыныч кына җавап кайтара:
– Баланың башына йодрык белән төеп тору аркасында гына укуыннан бер файда да юк! Алар үз теләкләре, үз дәртләре белән укырга тиеш. Менә шул чагында гына чын кеше була алырлар, файдалы белемгә ия булырлар!
Бервакытны ул, кайдан исенә төшеп, нәрсәне үрнәк итептер, бәет, шигырь язу эше белән дә мавыгып алды. Ул аларны язгач берәүгә дә менә бер нәрсә яздым әле, дип әйтми дә, күрсәтми дә. Тик аларны матур иттереп бер кәгазьгә яза да өстәл өстенә куеп китә. Аны һәрберебез үзе югында укыйбыз. Соңыннан мин аларны алам да үземнең кечкенә кара сандыгыма салып куям. Бераз вакыттан соң әти сорый:
– Кайсыгыз алды аны? – ди.
– Әти, миндә ул! – дим мин, үзем мине шелтәләр микән инде дип куркып-каушап торам.
Ләкин ул мыек астыннан гына бераз елмая да:
– Алай икән, ярый, югалтма син аларны, – ди. Башка бер сүз дә әйтми.
Мин соңыннан аңлый башладым: мондый нәрсәләр белән кем кызыксына дип сыный икән ул.
Кайчагында үзебезгә якынрак кешеләр аңардан:
– Мулла абзый, син шундый нәрсәләр язгансың икән… Укып карарга мөмкин булырмы икән? – диләр.
Ул, күңелле кыяфәттә елмаеп, миңа карый:
– Андый нәрсәләр Зарифта инде ул, андыйларны ул җыя! – ди.
* * *
Шулай авылым белән Буа мәдрәсәсе арасында нишләргә дә белми аптырап йөргән чагымда, мин үзем шикелле шәкертләрдән әлеге җәмәгать сәкесендә яшәүче Рәүф дигән берәү белән дуслашып алдым. Ул Буа шәһәренә якын гына булган Бәке Йомарасы дигән авылның мулласы Самад ахунның улы иде. Соңыннан Рәүф Казанда чыга торган газеталарга «Ахундзадә Габдерәүф Шәһидуллин», «Агыш» имзалары белән хәбәрләр язып торды. Аннары хәзерге Үзбәкстандагы Нәманган шәһәренә барып, матбага ширкәте оештырды һәм үзбәкләр тормышыннан берничә сәхнә әсәре дә язып бастырды. Гражданнар сугышында Колчак гаскәре белән Себергә китә, анда корпус мулласы була. Колчак җиңелгәч, Ташкентка килеп чыккан иде. Анда да совет властен үзләштерә алмыйча каядыр китеп югалды. Үз вакытында «Урман әүлиясы», «Ачлык кушты» кебек әсәрләр язган Ярулла Вәли дә шушы авылдан. Мин Оренбургта эшләгән чагында «Вакыт» газетасында хисапчы булып эшли иде. Соңрак Закир Рәмиевнең тол калган кызына өйләнгәч, ул нәшер итә торган бөтен матбугат эшен үз кулына алды. Утызынчы еллар уртасында Уфада Диния нәзарәтендә хисапчы булып эшли иде. Соңгы язмышын белмим.
Самад ахун ничектер төрле төбәкләрдә яңа мәктәпләр ачкан Әхмәт бай Хөсәенов белән танышып, аның ышанычын казана. Бераздан Әхмәт бай аның авылына да зур гына бер мәктәп салдыра. Аңа укытучылар һәм күп кенә китаплар җибәреп тора. Рәүф, авылына кайткан саен, әдәбият китапларын алып килә. Без аның белән икәүләп, буш вакыт булды исә, әлеге җәмәгать сәкесендә мич арасына кереп утырабыз да шуларны укыйбыз.
Әдәбият китапларыннан Каюм Насыйриның «Әбүгалисина»сы белән Фатих Халидинең испан гарәпләре тормышыннан алынып язылган сәхнә әсәрләре безгә чиксез зур тәэсир ясады. Бигрәк тә Әбүгалисина шикелле булу турында байтаккача хыялланып йөрдек.
Шундый китапларны укыганнан соң, үзара сөйләшәбез:
– Әйдә без дә шундый бер әкият китабы языйк!
– Нәрсә турында язарга соң?!
Киңәшәбез, темалар эзлибез.
Рәүф әйтә:
– Мәзин Сәлахының кибәк башы белән дамелланың дәрескә әфиүн салып килүе турында язсак ничек булыр икән? – ди.
Анысына мин дә риза булам, язып та карыйбыз, әмма бер дә күңелгә ошарлык булып чыкмый шул! Шулай булса да, мин маташа торгач, «Карун белән Һарун» дигән хикәя сымак бер нәрсә яздым. Моңа пишкадәм һәм ханнар «сафсата белән шөгыльләнәсез!» дип кенә караса да, ул җәмәгать сәкесендә шактый популярлашып китте, аны кулдан-кулга йөртеп укый башладылар, мине тагын да шундый нәрсәләр язарга котырттылар. Пишкадәмнәрдән бары тик бер кеше – Гарифҗан Вәлиди мактап җибәргәч, минем күңел тагын да күтәрелде. Әлеге Рәүф тә: