Шәкертләр синең кабарынган маңгаеңа карый да:
– Сак йөриләр аны, пешкән шалкан! – дип көләләр.
Берәү дә сине карак дип мыскылламый да, оялтмый да.
Менә шуның өчен дә бер Буа шәһәрендә генә түгел, шундый мәдрәсәләр тоткан Казан шикелле башка шәһәрләрдә дә чухурлар (мещаннар) шәкертләрне «күмер карагы» дип кенә йөртә, кайчакларны «әш-шифырты вәл-күмер» дип тә җибәрә торганнар иде. Монысы инде «шәкерт белән күмер бер-берсенә тиң, бәяләре, кадерләре бер» дигән мәгънәдә әйтелә.
Безнең ише шәкертләр әнә шундый бурычларын үтәгәннән калган вакытларын күбрәк җәмәгать сәкесендә үткәрә.
Нәрсә соң ул җәмәгать сәкесе?
Мәдрәсәнең тышкы ишегеннән кергәч тә, иң элек идәне түбәнрәк булган иркен генә бер урынга-җиргә туктыйсың да, аяк киемеңне – күбесенчә агач башмакны – шунда салып, аны кулыңа тоткан килеш үзең торган бүлмәгә алып китәсең. Әнә шул ел буенча бервакытта юылмый, кырылмый торган, кул яссысыдай балчык каткан урынны мәдрәсә телендә «әчелек» дип йөртәләр. Аннан соң инде идәне калкурак булган әлеге җәмәгать сәкесенә аяк басасың. Җәмәгать сәкесе дип һәрьяктан вак бүлмәләр әйләндереп алган урталыкка әйтелә. Бу бүлмәләрнең бик азы гына такта белән, калганнары чаршау белән бүленгән була. Аларда ханнар белән пишкадәмнәр, шулай ук аларга туган, кардәш булган безнең шикелле кайбер сикытлар да тора. Зурлар белән бәйләнеше булмаган сикытларның күбесе (әгәр дә ул бай баласы булмаса) шул җәмәгать сәкесендә яши. Мәдрәсәдә торып укымаган шәһәр балалары да һәр көнне иртә белән килеп, әнә шунда хәлфәләре дәрескә-сабакка чакырганны көтеп утыра. Безнең шикелле бүлмәләрдә яшәүчеләр дә, бурычларын үтәгәннән соң, шунда ук чыгып утыра, шәһәрдән килгән шәкертләр белән сабак өйрәнә, әкиятләр сөйли, табышмаклар әйтешә, китаплар укый, зурларга сиздермәслек рәвештә генә шаярып та ала.
Мин шушы мәдрәсәдә дүрт ел яшәп тә, үземнең генә түгел, башка шәкертләрнең дә, ел әйләнәсенә бер тапкыр булсын, мунчага барып юынганнарын белмим. Әмма әле дә булса шунысына гаҗәпләнәм: шулай булуына да карамастан, анда бет дигән нәрсәнең заты да булмый торган иде. Ә кандала дигәне инде шәкертләргә күмер шикелле үк тиңдәш иде. Менә шуңа күрәдер, ахрысы, әнием, мәдрәсәгә киткән чакта, безгә калын кара киндер яисә алачадан тегелгән күлмәк кидереп җибәрә. Бу күлмәк исә – кандалага каршы көрәшнең иң көчле һәм бердәнбер коралы. Мин, кандала чеметә башлау белән, күлмәкнең ике җиңе очыннан тотам да, басып кына, тәнне ышкып алам: кандалалар четер-четер килә…
Менә шул рәвешчә татар халкы өчен «мәдәният җитәкчеләре» әзерли торган шундый мәдрәсәдә дүрт ел яшәдем мин. Мин – сикыт, мин – сәхрә, мин – бернәрсә дә аңламый торган «маңка савыты», мин – кулыннан берни килми торган күмер карагы – «шифырт»!
Әйләнә-тирә, ата-ана, гаилә тәрбиясе минем үземә дә шундый караш, шундый ышанычны биргән:
– Язмыш, Алла тәкъдире мине шулай булырга, һәммәсенә дә баш ияргә, барысына да чыдарга, күнегергә кушкан!
Ләкин шул ук вакытта бу кимсетелү, кыерсытылулар һәм эт урынына йомышка чабулар, азлап-азлап кына булса да синең яшь йөрәгеңә шушы тормыштан тую, кемгәдер нәрсә өчендер нәфрәт тойгыларын кузгата, кемнәндер, нәрсә өчендер үч алу кирәклеген сизү орлыкларын салалар.
Шуның өстенә безнең гаилә тормышы да искиткеч күңелсез, эчпошыргыч бер хәлдә иде. Кайткан чагында туктаусыз дәвам иткән җәнҗал, талаш, кычкырыштан башканы күрмисең.
Әтинең ике хатыны, ике хатынга ике оя баласы бар. Ул оялар да, юри шулай эшләнгән шикелле, бер-берсенә капма-каршы: зур әнкәйнең балалары һәммәсе дә кызлар. Ә минем әнинең зур балалары һәммәсе дә малайлар. Йорт эчендәге бөтен талаш-кычкырышның да төп сәбәбе әнә шунда.
Карт әни яки зур әнкәй минем әнинең ир балаларыннан көнләшә, аларның әтидән соң михрап иясе булып калуларын теләми. Шуның өчен дә аларны ничек кенә булса да читләтү, рәтсез бер хәлгә кую хәйләсен, юлын эзли. Аларны үзара һәм алар белән ата арасын бозыштырырга тырыша.
Минем әнием исә үзен әнә шул михрап иясе булачак ир балаларның анасы санап кукраерга тели, һәрбер эштә үз балаларын өстен куярга маташа.
Әти – чиксез коры табигатьле, үзсүзле, үз-үзенә исе китүчән, йортта ирке чикләнмәгән хуҗа булганлыгын нык күрсәтүчән бер кеше. Аныңча, йортта бер генә кеше дә аның бер генә теләгенә дә, бер генә сүзенә дә каршы килергә тиеш түгел!.. Аңа ошамаган кечкенә генә сүз дә аны тәмам җенләндерә, серкәсе су күтәрми.
Әнә шуны бик яхшы аңлаган зур әнкәй искитмәле осталык, хәйлә һәм астыртынлык белән хәрәкәт итә, ялагайлана белүе аркасында, үз гаебен дә сылап-сыйпап, яшереп калдыра ала.
Минем әнием, саф-пакь йөрәкле, артык дәрәҗәдә садә күңелле булуы аркасында, андый сылау-сыйпау, хәйлә, ялагайлану дигән нәрсәне белми. Үзе дөрес дип тапкан фикерен, сүзен ачыктан-ачык шап иттереп әйтә дә сала. Менә шуның өчен дә талаш вакытларында тукмак күбрәк аңа төшә. Әнигә төшкән бу тукмаклар аны нык яраткан, хөрмәт иткән миңа шулкадәр каты тәэсир итә, шул чагында мин, әгәр кулымнан килсә, бөтен дөньясына ут төртеп, әкиятләрдә сөйләнә торган Каф тавы артына китәрдәй була идем.
Менә шундый күңелсез, эчпошыргыч, ачу-нәфрәт тудыручы тормыш өстенә минем эшкә җигелүем дә, мәдрәсәдә булган газаплардан артык булмаса, бер дә ким түгел.
Минем агам – әнинең зур улы Габдрахман – тиз генә пишкадәмлеккә аяк басып, авыл мулласы, әни әйтмешли, «алтын багана»лык урынын аласы булганлыктан, ул ел буена диярлек мәдрәсәдә кала, авылга кайтмый. Кыр эшләре кызган чакларда гына кайтып, берәр ай эшләштереп китә. Әнинең миннән соңгы балалары һәммәсе дә ваклар. Зур әнкәйнең кызлары буй җиткән булса да, җитмәсә, тагын мулла кызлары, затлы сөякләр. Алар күбесенчә өй эчендә киндер, сөлге, җәймә сугып, күлмәк тегеп, түбәтәй сырып, барасы кияүгә придан әзерләргә тиешләр. Шулай булгач, аларны вак-төяк эшләргә, йомышка йөртеп тә, ыржыктай ялчы-хезмәтче белән кыр, урман эшләренә дә җибәреп булмый!..
Шуңа күрә дә, яз җитеп, май ае кергәч тә, мине өйгә – эшкә кайтаралар. Язгы сабан сөрү, бәрәңге утырту, каты сука, печән җыю, урак уру, иген сугу, урман кисеп утын ташу кебек эшләрнең һәммәсендә дә мин хезмәтче белән тиң. Шуның өстенә мин терлекләрне көтүгә йөртәм, каз, үрдәк, тавыкларны карыйм, аларга болыннан әрекмән яфраклары, кузгалаклар алып кайтып, тапап ашатам, әнинең бәбиләрен карыйм, каршыбыздагы Тутый кош елгасына төшеп, аларның пычрак чүпрәкләрен юам. Апаларым киндер, сөлге, җәймә кебек нәрсәләр тукыган чакларда, иртә таңнан торып, аларга шүре ясыйм, җеп катам, уратнадан3 җеп чорныйм. Шулай да мин апаларыма бик үк рәнҗүле түгелмен. Алар минем бу хезмәтләремне бөтенләй үк җилгә чыгарып ташламый: Сабан туйларында, суган кабыгы белән кайнатып, бер-икене генә булса да йомырка кызартып бирәләр; бәйрәм көннәрендә көнбагыш, прәннек кебек нәрсәләр алу өчен ике-өч тиен генә булса да, алардан акча да эләгә. Миңа дип, бәйрәм көннәрендә генә кияр өчен ак ситсыдан күлмәк теккән чакта да аның якасын бормалап-бормалап, кызыл, яшел җепләр белән кайыйлар. Мин шулар белән юанып, бигрәк тә кечкенә апамны яратуыма бирелеп, күп вакытларны өйдәге күңелсезлекләрне, авырлыкларны да онытып йөрим…
Бервакытны мин, болай өй эчендәге күңелсезлекләр хакында сөйләргә батырчылык итә алмасам да, әтиемә мәдрәсәдәге хәлләр турында нык кына зарландым. Ләкин ул бер дә әсәрләнмәгән һәм исе китмәгән рәвештә генә:
– Алаймы, – диде, – авырлык белән алган белем кадерлерәк була ул! Яшь чагында күргән авырлыклар киләчәккә юл ача…
Шуннан соң ул үзенең яшь чаклары һәм нинди авырлык белән укуы турында кыска-кыска гына итеп сөйләп бирде.