Але хоць заваёўнiкi i падначалiлi горад сваёй жалезнай дысцыплiне, усё ж не ўчынiлi нiводнай з тых жахлiвых жорсткасцей, якiя, калi верыць чуткам, суправаджалi iхняе пераможнае шэсце, людзi ўрэшце асмялелi, i цяга да гандлёвых спраў зноў ажыла ў сэрцах мясцовых камерсантаў. Сёй-той з iх быў звязаны вялiкiмi грашовымi iнтарэсамi з Гаўрам, якi знаходзiўся ў руках французскай армii, i яны надумалiся ехаць сушай да Дзьепа, там сесцi на параход i гэтак дабрацца да жаданага порта.
У ход пайшоў уплыў знаёмых нямецкiх афiцэраў, i камендант горада даў дазвол на выезд.
I вось, наняўшы на гэтае падарожжа вялiкi дылiжанс, у якi было запрэжана чацвёра коней, дзесяць пасажыраў пасля адзнакi ў фурмана дамовiлiся выехаць у аўторак ранiцай, да свiтання, каб пазбегнуць зборышча цiкаўных.
Яшчэ за некалькi дзён да гэтага мароз моцна скаваў зямлю, а ў панядзелак, гадзiне а трэцяй дня, з поўначы насунулiся вялiкiя цёмныя хмары i пайшоў снег, якi не сунiмаўся ўвесь вечар i ўсю ноч.
А палове пятай ранку падарожнiкi сабралiся ў двары "Нармандскага гатэля", дзе яны мелiся сесцi ў карэту.
Яны яшчэ не зусiм прачнулiся i, дрыжучы ад холаду, зябка хуталiся ў свае пледы i шалi. У цемры яны ледзьве бачылi адзiн аднаго, а цяжкая зiмняя вопратка рабiла ўсiх падобнымi на растаўсцелых кюрэ ў доўгiх сутанах. Але вось двое пасажыраў пазналi адзiн аднаго, да iх падышоў трэцi, i яны разгаварылiся.
- Я еду з жонкаю, - сказаў адзiн.
- Я таксама.
- I я.
Першы дадаў:
- Мы ўжо не вернемся ў Руан, а калi прусакi падыдуць да Гаўра, выедзем у Англiю.
Ва ўсiх мелiся аднолькавыя намеры, бо гэта былi людзi аднаго асяродку.
А карэты мiж тым усё не запрагалi. Невялiкi конюхаў лiхтар раз-пораз з'яўляўся ў адных цёмных дзвярах i адразу ж знiкаў у другiх. З глыбiнi стайнi далятаў прыглушаны саламяным падсцiлам стук капытоў i мужчынскi голас, якi панукваў i лаяў коней. Па лёгкiм пазвоньваннi шамкоў можна было здагадацца, што прыладжваюць збрую; пазвоньванне перайшло неўзабаве ў выразны, працяжны звон, суладны мерным рухам каня; часам ён замiраў, потым рэзва ўзнаўляўся адначасна з глухiм стукам падкоў.
Раптоўна дзверы зачынiлiся. Усё сцiхла. Азяблыя падарожнiкi замоўклi; яны нават не варушылiся, скаваныя холадам.
Мiгатлiвая пялёнка белых камякоў усё слалася i слалася долу; яна сцiрала абрысы, апушыла прадметы золкiм мохам; у бязмежным бязмоўi ацiхлага, пахаванага пад зiмнiм покрывам горада чуўся толькi няўлоўны, невыразны, невымоўны шолах снегу, лёгкае шапаценне белых пушынак, якiя, здавалася, поўнiлi ўсю прастору, ахiналi ўвесь свет.
З'явiўся чалавек з лiхтаром, цягнучы на вяроўцы панурага каняку, якi не дужа ахвотна пераступаў следам. Ён падвёў яго да дышля, прывязаў пастронкi i доўга хадзiў навокала, прымацоўваючы збрую адной рукой, бо другою трымаў лiхтар. Iдучы па другога каня, чалавек заўважыў нерухомыя фiгуры падарожных, зусiм белыя ўжо ад снегу, i сказаў:
- Чаму ж вы не сядаеце ў дылiжанс? Там хоць трохi зацiшней, прынамсi.
Пра гэта яны, безумоўна, i не падумалi, i цяпер гуртам памкнулiся да экiпажа. Трое мужчын уладкавалi сваiх жанок на задняе сядзенне i следам за iмi ўлезлi самi; потым i астатнiя захутаныя, расплывiстыя фiгуры моўчкi пазаймалi апошнiя месцы.
Падлога ў дылiжансе была ўслана саломаю, у ёй ажно патаналi ногi. Панi, якiя сядзелi ўглыбiнi, распалiлi прыхопленыя з сабой у дарогу невялiкiя медныя грэлкi з хiмiчным вугалем i доўга нягучна пералiчвалi iх вартасцi, паўтараючы ўсё тое, што кожнай даўно было вядомае.
Нарэшце, калi ў дылiжанс з-за цяжкай дарогi было запрэжана шасцёра коней замест звычайных чатырох, нечы голас знадворку запытаўся:
- Селi ўсе?
Голас з сярэдзiны адказаў:
- Усе.
Дылiжанс скрануўся з месца.
Ехалi павольна, вельмi павольна, амаль ступою.