Милоддан аввалги 1175 йилда. шоҳ Шутрук-Наххунтед бошчилигидаги Эламликлар 1901 йилда топилган Ҳаммурапи подшоси қонунларига биноан асирга олинган Бобил стеласини Сузага етказиб беришди.
Бобил шоҳи Навухадназар 50 йил ўтиб, Сузани қасос сифатида ишдан бўшатди.
Бобил стелласи
Ашурбанипал томонидан шаҳарни вайрон қилиш милоддан аввалги 668 йилда Суза жанги бўлиб, унда шоҳ Ашурбанипал Эламликларни мағлуб этди.
Шаҳар бутунлай талон-тарож қилинди ва ёқиб юборилди. Ашурбанипалнинг ёзувлари ва стеллари сақланиб қолган, унда у ғалабалар ва вайронагарчиликлар билан мақтанади. Элам давлати 10 йил ичида ўз ҳаётини тўхтатди.
«Эмае ғиштдан қурилган Зиккурат шушана (сус), мен йўқ қилдим,» деб мақтанди Оссурия қироли Ашурбанапал, ялтироқ мисдан қуйилган тишларини синдириб ташлади Шушинак, ёлғизликда яшаган, уларнинг худолари, илоҳиётчилари ҳеч ким кўрмаган: худоларни (ва) маъбудаларни хазиналари, моллари, буюмлари ва бош руҳонийлар (ва) руҳонийлари билан бирга мен Ашур юртини тўлдирдим, кумуш, олтин, мис, алебастрдан ясалган 32 та шоҳ ҳайкали мен уларни Ашур юртига олиб бордим.
«Мен Шедани (ва) Ламассани, маъбаднинг қўриқчиларини, уларнинг ҳаммасини, қанча одам борлигини туширдим, ғазабланган буқаларни, дарвоза безакларини тортиб олдим. Мен эламнинг муқаддас жойларини унутиш учун йўқ қилдим, унинг худоларини шамолга юбордим ҳеч қандай бегона одам кирмайдиган ўзларининг яширин ўрмонларида менинг аскарларим кириб, уларнинг сирларини кўришди.
Милоддан аввалги 538 йилда буюк Кир шаҳарни эгаллаган. Кир Камбиз II нинг ўғли ўз пойтахтини Сузага кўчирди. Милоддан аввалги 331 йилда. милоддан аввалги буюк Искандар форс империясини тугатди, шаҳар ўз аҳамиятини йўқотди.
Янги ташкил топган империяда Салавкийлар шаҳри Салавк деб номлана бошлаган Парфийлар, юз йилдан сўнг Салавкийлардан мустақилликка эришиб, Сузани ўзларининг пойтахтига айлантирдилар (иккинчи пойтахти Ктесифон эди). Римликлар Ктесифонни беш марта босиб олишган, кейин Парфия ва Сазания шоҳларининг қароргоҳи Сузага кўчиб ўтди.
Қадимги Суза шаҳри
Одатда Суза қишки пойтахт эди, ёзда эса пойтахт Ктесифонга кўчиб ўтди. 116 йилда Рим императори Траианзане Сузани эгаллаб олди, аммо Рим империясининг ўзида юз берган нотинчлик туфайли шаҳарни ушлаб тура олмади.
Иккинчи марта шаҳар 638 йилда мусулмонлар томонидан вайрон қилинган. Учинчи марта 1218 йилда шаҳар мўғуллар томонидан бутунлай вайрон қилинган. Шундан сўнг, эски шаҳар деярли тарк этилди. Суза (шуш) ҳозирда 65 мингга яқин аҳолиси бўлган шаҳар (2005 йилда), у ерда мусулмон шиалар ва форсий яҳудийлар яшайди Дониёр пайғамбарнинг жамоати.
Суза
Империянинг кучи.
Ўрта асрлар бу инсоният тарихининг мураккаб ва зиддиятли даври бўлиб, у барча қитъаларда шаҳарлар пайдо бўлишида тармоқни шакллантириш, режалаштиришда улкан мерос қолдирди.
Урушлар, диссидентларни қатл этиш, оммавий эпидемияларнинг даҳшати, бутун вилоятларни вайрон қилиш, Готик собори тош ўқлари, қадимги рус черковларининг зарҳал пиёзлари ва қўнғироқ миноралари, буддист пагодаларининг очилган тўрлари, учқунлари билан ёритилган кўринади.
Мусулмонлар масжидлари гумбазлари, Ҳинд ибодатхоналари, саройлари ва шаҳар саройларининг ажойиб гулзорлари барпо этилди бугунги кунда инсоният даҳоси ҳайратга соладиган ва авлодлар учун сақлаб қолишга интилаётган барча бу ваҳийлар яратилган.
Қадимги Ҳинд ибодатхоналари
Қадимги Ҳинд ибодатхоналари
Феодализм даврида шаҳарларнинг ривожланишининг дастлабки шартлари феодал тузумнинг иқтисодий моҳияти феодал синфининг қўлида бўлган йирик ер мулкига ҳукмронлик қилишдан иборат.
Қадимги қул «гаплашувчи восита» ва капитализм шароитида ёлланган ишчидан фарқли ўлароқ, деҳқонга асосий ишлаб чиқариш воситалари ер берилди, меҳнат қуроллари ва қоралама ҳайвонларнинг эгаси бўлган ва иқтисодий бўлмаган мажбурлаш туфайли турли мамлакатларда ва турли даврларда, кўпроқ ёки камроқ шафқатсиз ва камситувчи, ортиқча маҳсулотни феодал рентаси шаклида бериши керак эди.
Қулдорлик тузумига нисбатан феодализм тараққиёт белгиси эди. Эркинлик бешиги ва маданият марказларига айланган шаҳарларда майда товар ишлаб чиқариш вужудга келди ва ривожланди, сўнгра ишлаб чиқариш вужудга келди ва буржуа жамиятининг янги синфлари шакллана бошлади.