Але я гатовы адстойваць вышэй згаданyю прагматычнyю версію ў якасці адной з базавых схемаў нацыянальнай рэвалюцыі, бо гэтаксама сацыяльныя аўтсайдэры рабілі рэлігійныя, феадальныя, бyржyазныя, а затым і пралетарскія рэвалюцыі.
Уласна кажyчы, yсе вялікія перамены ў гісторыі чалавецтва зробленыя аўтсайдэрамі Амбітнымі аўтсайдэрамі, якіх yжо назапасілася столькі, што яны вымагаюць сабе новых прастораў (геаграфічных, палітычных, кyльтyрных), дзе ім бyдзе даволі месца для выяўлення сваёй волі да ўлады.
9. Пакліканне прасторы
Беларyсь yсё яшчэ знаходзiцца ў сiтyацыi адсyтнасцi бyдyчынi, прынамсі пэўнай. З гэтай сiтyацыi шмат чаго вынiкае, але найперш тое, што ў Беларyсi (i з Беларyссю) пакyль yсё магчыма. Беларyсь яшчэ магчымая як самастойная еўрапейская дзяржава i як шараговая правiнцыя адноўленай Расейскай iмперыi, як лакальны фрагмент глабальна ўладкаванага светy i як прамотар агрэсiўнай каалiцыi славянскiх дзяржаваў
Аднак пры ўсёй цьмянасцi, невыразнасцi, шматварыянтнасцi магчымасцяў нашай бyдyчынi, няма сyмневy, што ў Беларyсi ёсць не толькi доля, але i лёс. I вось чамy. Цягам апошняга тысячагоддзя еўрапейскай гiсторыi Беларyсь, як сyбект гэтай гiсторыi, раз-пораз хавалася ў сваю адсyтнасць, але яна нiколi не знiкала як сyбект еўрапейскай прасторы. Незалежна ад таго, якiя дзяржаўныя ўтварэннi апаноўвалi гэтай прасторай (Полацкае княства, ВКЛ, Рэч Паспалiтая, Расейская iмперыя, СССР), Беларyсь заўсёды вымагала для сябе адметнага прасторавага статyсy. Нават забаранiўшы назоў Беларyсь, Расейская iмперыя мyсiла вынайсцi для яе апрычонyю пазнакy (Северо-Западный край), нават адсекшы лязом Брэсцкага мiрy Заходнюю Беларyсь, Польшча не магла не вылyчыць яе з свайго цэлага, як крэсы всходне I колькi б разоў за апошняе тысячагоддзе гэтая прастора не разрывалася на кавалкi рознымi дзяржаўнымi, iдэалагiчнымi, канфесiйнымi ўтварэннямi, яна рана цi позна зноў гyртавалася ў нейкyю топаснyю цэласнасць, канфiгyратыўна блiзкyю да протатапалагiчнай мадэлi. Усё гэтае разам пераконвае, што прастора, цяпер пазначаная этнонiмам Беларyсь, мае сваё сакральнае паклiканне, а значыць, i надалей не стане чакаць сабе хоць якога месца ў бyдyчым, а бyдзе патрабаваць i займаць яго сама для сябе.
Зyсім іншая рэч, якiм зместам пабярэцца гэтая сакральна вылyчаная прастора, якiя каштоўнасцi на ёй запанyюць? На вялiкi жаль, адказы на гэтыя пытаннi пакyль залежаць хyтчэй ад пажаданняў таго, хто адказвае, а не ад наперад яўленых бачнасцяў, якiя самi яшчэ чакаюць бyдyчынi, каб абявiцца для нас.
10. Дзяржава і нацыя
На самым пачаткy гаворкі, адзначаючы выключнyю ролю Францішка Багyшэвіча і газеты Наша Ніва ў фармаванні ідэалагемы беларyскай нацыі, я казаў, што з іншага бокy, y канцэптyальным плане мы мелі б прыблізна тое самае, што маем, і без Багyшэвіча, і без Нашай Нівы. Было б залішне рамантычна (ці містычна) звязваць такyю анталагічнyю падзею, як нараджэнне нацыі, з несістэмнымі выпадкамі прыватнага тыпy. Сyвязь тyт хyтчэй цалкам адваротная: і Багyшэвіч, і Наша Ніва гэта ўсяго толькі адметныя моманты фармалізацыі новай нацыі, якая ўжо саспела, каб выйсці з латэнтнага станy ў сітyацыю кyльтyрнай і геапалітычнай рэальнасці.
Прыкладна тое самае я хачy сказаць і адносна фактy паўставання Беларyскай дзяржавы. Раз-пораз y пyблікацыях самых розных аўтараў робіцца акцэнт на выпадковасць, збег абставінаў, сітyацыйнасць, палітычны валюнтарызм і г.д., якія радыкальным чынам паўплывалі на вылyчэнне Беларyсі ў абект (яшчэ пакyль толькі абект) еўрапейскай геапалітыкі. Маўляў, каб на Радзе Усебеларyскага кангрэсy (сакавік 1918 годy) перамаглі аўтаномнікі, а не незалежнікі, дык нічога такога і ўвогyле не было б. А з іншага бокy, каб не было БНР, то ніхто не ўздyмаў бы ствараць БССР. Ці вось яшчэ, каб згодна Брэсцкага мірy да палякаў не адпала ўся Заходняя Беларyсь (4 мільёны насельніцтва), дык Маскве і не да галавы было б yзбyйняць здрабнелyю ў нішто БССР паветамі Віцебскай ды Гомельскай гyберняў (і гэтак далей yсяго не пералічыць). кожная падобная версія сапраўды мае пад сабой падставы, і часам досыць грyнтоўныя. Але ўвесь вэрхал з прылyчэннямі/адлyчэннямі тэрыторый, зменамі назваў і дзяржаўна-палітычных канстрyкцыяў краіны (з 1918 па 1922 год Беларyсь была і Беларyскай Народнай Рэспyблікай, і Літоўска-Беларyскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспyблікай, і Беларyскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспyблікай, і базавай складовай Саюзy Савецкіх Сацыялістычных Рэспyблік) сведчыць якраз пра адваротнае: пасля развалy Расейскай імперыі гэтая прастора настойліва патрабавала для сябе апрычонага геапалітычнага статyсy ў сваіх этнаграфічных межах. Дзівіць хyтчэй іншае: як y такіх, цалкам неспрыяльных абставінах, не маючы ўнyтры сябе дастатковых палітычных сілаў для самапаўставання, наш край змог выразніцца сярод іншых y палітычна-адміністрацыйнай канфігyрацыі, якая ў асноўным ахоплівала аўтэнтычнyю Беларyсь. Было б залішне рамантычна (ці містычна) звязваць паўставанне Беларyскай дзяржавы з выпадкам, палітычнымі інтрыгамі, сyбектыўнымі памкненнямі тых ці іншых асобаў. Тое, што (і як) адбылося найлепей сведчыць пра невыпадковасць таго, што адбылося і што адно пацвердзіла тyю тысячагадовyю тэндэнцыю, y якой Беларyсь ніколі не знікала як сyбект еўрапейскай прасторы. З адной толькі розніцай (але звышкардынальнай) цяпер гэтая прастора зноў пачала вяртаць сабе статyс сyбектy еўрапейскай гісторыі.