Госпадзе, да чаго ж вы цырымонная асоба, сказаў Штусі-Лойпін. Сядзьце як сядзелі.
Я сеў, ён зноў наліў. Сцены пайшлі ў зямлю, пражэктары патухлі, мы зноў апынуліся ў садзе.
Штусі-Лойпін нерухома глядзеў перад сабою.
Маёй жонцы хапае душэўнай велічы, каб выбавіць мяне з пакутніцкай мусовасці сядзець каля яе смяротнага ложка, сказаў ён раўнадушна, удадатак у яе пабываў святар, а цяпер там лекар і сястра. Мая жонка, хай вам будзе вядома, Шпэт, не проста чорт ведае якая жыццелюбка, чорт ведае якая багатая і чорт ведае якая пабожная, яна да таго ж яшчэ чорт ведае якая прыгожая. Смешна гучыць, праўда? Цэлае жыццё яна ашуквала мяне. Лекар, які цяпер сядзіць каля ложка, быў у яе апошні каханак. Зрэшты, я яе разумею. Такі мужчына, як я, жанчыне ўсё адно што атрута.
Ён зноў рагатнуў і без пераходу памяняў тэму. І паведаміў мне, што я дурань, раз лічу доктара Ісака Колера вінаватым. Увогуле, шчыра кажучы, ён, Штусі-Лойпін, таксама так лічыць. Праўда, паказанні сведкаў супярэчлівыя, праўда, прылада забойства так і не была знойдзена, праўда, і матыву таксама няма, але ўсё адно мы яго прызналі вінаватым. А чаму мы прызналі яго вінаватым? Ды таму, што забойства было ўчынена ў перапоўненым рэстаране. І прысутныя гэта неяк заўважылі, нават калі іх паказанні супярэчаць адно аднаму. Дык вось, хоць мы і ведаем не напэўна, але мы напэўна ў гэтым перакананыя. Што моцна здзівіла яго ўжо ў ходзе судовага разбіральніцтва. Ні рэвальверам ніхто не цікавіўся, ні сведкаў не дапыталі, і суддзя цалкам задаволіўся паказаннямі начальніка паліцыі, які хоць і сядзеў паблізу ў момант забойства, але ні словам не акінуўся, на свае вочы ён бачыў забойства ці пакладаецца на сведкаў, удадатак абаронца быў пустое месца. А Емэрлін, наадварот, у выдатнай форме. Нам каштавала вялікіх намаганняў ураўняць нашае веданне віны Колера з нашай перакананасцю. Наша веданне пляцецца следам за ёюды спрытны абаронца ўжо з адной гэтай супярэчнасці збудаваў бы апраўдальны вырак. Але мы павінны былі даць нашаму добраму Емэрліну шанец дакапацца да прычынаў. Колер даў выгаднае даручэнне мне, бо я нічога не кемлю ў більярдзе. З гэтага я зрабіў выснову (Штусі-Лойпін уважліва выслухаў мяне), што Колер страляў, каб назіраць, забіў, каб даследаваць законы грамадства, а матыў не прывёў толькі таму, што суд усё адно ў такі матыў не паверыў бы. Дарагі дружа, ён, Штусі-Лойпін, можа сказаць на гэты конт толькі адно: матыў атрымаўся занадта літаратурны. Іх выдумляюць толькі літаратары, хоць і ён таксама перакананы: у чалавека, як Колер, і матыў павінен быць які-небудзь незвычайны. Незвычайнытак, незвычайны, але які менавіта?
Штусі-Лойпін задумаўся.
Вы зрабілі памылковую выснову, сказаў ён, бо нічога не разумееце ў більярдзе. Колер гуляў ад борта дубэльтам.
Так-так, ад борта, раптам азарыла мяне. Аднаго разу Колер менавіта гэта сказаў. За більярдам у «Du Théâtre». «Ад борта дубэльтам. Толькі так можна знайсці ўправу на Бэна».
А як ён пасля гэтага згуляў? пацікавіўся Штусі-Лойпін.
Дакладна не памятаю. Я спрабаваў успомніць:Ён, здаецца, даў шар у борт, ад борта шар адскочыў назад і штурхнуў шар Бэна.
Штусі-Лойпін наліў сабе віна.
Колер забіў Вінтэра, каб такім спосабам расправіцца з Бэна.
Але навошта? разгублена спытаў я.
Ну, Шпэт, вы яшчэ наіўнейшы, чым я думаў, - не схаваў свайго здзіўлення Штусі-Лойпін. А здавалася ж бы, фраў Штаерман падкінула вам ключ да рашэння. Колер вядзе яе справы. Нават з турмы. Ён там не толькі пляце кашы. Штаерман патрэбен Колер, а Колеру патрэбна Штаерман. Людэвіцпадстаўная фігура. Але хто тут гаспадар і хтослуга? У пэўным сэнсе дачка Колера мае рацыю. Гэта было забойства з ласкі. А чаму б і не? Таксама свайго роду шантаж. У Штаерман ляжаць незлічоныя мільёны, і тыя дваццаць мільёнаў таксама ёй належалі, тут ужо, трэба думаць, Колер навёў даведкі, а потым і расправіўся з Бэна праз Вінтэра. Па жаданні Штаерман; магчыма, ёй нават не давялося выказваць сваё жаданне ўголас, магчыма, ён адгадаў яго.
Дапушчэнне яшчэ больш неверагоднае, чым праўда, сказаў яШтаерман кахала Бэна, бо яго кахала Дафна, і адраклася ад яго толькі тады, калі Дафна адраклася ад яе.
Не, дапушчэнне больш рэальнае за праўду. А сама праўда часцей за ўсё непраўдападобная, запярэчыў Штусі-Лойпін.
Ніводзін чалавек не паверыць у ваша дапушчэнне, сказаў я.
Не, ніводзін чалавек не паверыць у праўду, ніводзін суддзя, ніводзін прысяжны, нават Емэрлін і той не. Бо праўда разыгрываецца на ўзроўнях, недаступных правасуддзю. Калі назначаць перагляд справы, дык адзіная думка, якая ўзнікне ў суда, будзе наступная: Вінтэра забіў доктар Бэна. Бо толькі ў яго ёсць канкрэтны матыў. Нават калі ён невінаваты
Нават калі невінаваты?
А вас гэта бянтэжыць? Яго ж невінаватасцьтаксама дапушчэнне. І ён адзіны, хто мог зрабіць так, каб рэвальвер прапаў. Дружа мой, вазьміце гэты працэс на сябе, і праз некалькі гадоў вы станеце нароўні са мною.
Зазваній тэлефон. Ён зняў слухаўку, потым зноў паклаў.
Жонка сканала-такі, - сказаў ён.
Прыміце мае спачуванні, - пралепятаў я.
А, пра што тут гаварыць.
Ён хацеў зноў наліць сабе, але бутэлька была ўжо пустая. Я ўстаў, наліў яму і паставіў сваю бутэльку каля пустой.
Мне яшчэ ехаць, сказаў я.
Разумею, адказаў ён. Да таго ж «поршэ» даўся вам у капеечку.
Садзіцца я больш не сеў.
Гер Штусі-Лойпін, я не збіраюся весці гэты працэс, і з даручэннем Колера я таксама не хачу мець нічога на сэрцы. А сабраныя матэрыялы я проста знішчу.
Ён паглядзеў сваю чарку на святло.
Колькі вы атрымалі задатку?
Пятнаццаць тысяч плюс дзесяць на выдаткі.
Па лесвіцы сышоў чалавек з чамаданчыкам, яўна лекар, ён павагаўся, прыкідваючы, падыходзіць яму да нас ці не, але тут з'явілася ахмістрыня і правяла яго.
Вам нялёгка будзе выплаціць такія грошы нават у растэрміноўку, сказаў Штусі-Лойпін. А ўсяго колькі?
Трыццаць тысяч плюс накладныя траты.
Прапаную сорак, і вы аддаяце мне ўсе матэрыялы.
Я замяўся.
Вы што, хочаце ўзяцца за перагляд?
Ён па-ранейшаму разглядаў на святло чарку з чырвоным «тальбо».
Мая справа. Ну як, прадаяце?
Мусіць, мушу прадаць, адказаў я.
Ён дапіў чарку.
Нічога вы не мусіце, вы хочаце.
Потым зноў напоўніў чарку і зноў паглядзеў яе на святло.
Штусі-Лойпін, сказаў я, адчуваючы, што ўжо станаўлюся нароўні з ім. Штусі-Лойпін, калі працэс адбудзецца, я буду абаронцам Бэна.
І я пайшоў. Калі я ўступіў у цень аднаго валуна, Штусі-Лойпін гукнуў мне ўслед:
Вас пры гэтым не было, Шпэт, і зацеміце сабе на носемяне таксама.
І ён дапіў сваю чарку і зноў заснуў.
Доктар h.с. Ісак Колер тэлеграмай паведаміў мне пра сваё прыбыццё: ён павінен прызямліцца паслязаўтра ў 22 гадзіны 15 хвілін рэйсам з Сінгапура, тады я застрэлю яго, а потым застрэлюся сам. Таму ў мяне застаюцца толькі дзве ночы, каб давесці справаздачу да канца. Тэлеграма Колера застала мяне знянацку, бо, мабыць, я ўжо не верыў у ягонае вяртанне. Шчыра прызнаюся, я п'яны. Я быў у «Хеку», апошнім часам я рэгулярна бываю ў «Хеку», за даўгім драўляным сталом, побач з такімі сама п'янымі. Жыву на сродкі Гізэлы і іншых паненак, якія пасля смерці Маркіза перабраліся да нас не з Нойшатэля, а з Жэневы і Бэрна, тым часам як многія з нашых сваёй чаргою перабраліся ў Жэневу і Бэрн, адбываецца шмат службовых перамяшчэнняў, якія асабіста мяне зусім не датычацца, бо афіцыйна я не маю права нічым займацца, акрамя як чакаць, калі прыйдзе тое паслязаўтрае. 22 гадзіны 15 хвілін. Месца Луцкі заняў Нольдзі Архідэйны, ён, здаецца, ураджэнец Залатурна, кар'еру зрабіў у Франкфурце і ўвесь з сябе такі далікатны, усе ягоныя паненкі цяпер ходзяць з архідэямі, а паліцыя ўся скапыцілася, нельга ж бо забараніць насіць архідэі, нейкая дама-юрыстка з Базэля, якая каля гадзіны ночы ў раёне Бэльвю ішла па вуліцы з архідэяй на блузцыяна вярталася з тэледыскусіі пра выбарчае права жанчын, была затрымана, дакументаў у яе пры сабе не было, скандал выбухнуў страшэнны, паліцыя і начальнік паліцыігэта з няўклюднага афіцыйнага абвяржэннявыставілі сябе на агульнае пасмешышча. Нольдзі Архідэйны атрымаў неабмежаваную ўладу, завёў сабе адваката Віхертэна, аднаго з даволі паважаных нашых адвакатаў, які з чыста сацыяльных меркаванняў мае намер выступіць у абарону гэтых дам, бо яны, калі ўжо на тое, спраўна плацяць падаткі; ён нават падняў пытанне пра стварэнне салонаў масажу. Асабіста мне Нольдзі Архідэйны намякнуў, што я «з сваім ладам жыцця» непрымальны больш у іхнім інтэрасе, аднак ён не дапусціць, каб я канчаткова ляснуўся, гэта яго святы абавязак перад нябожчыкам Луцкі, што ён ужо пагутарыў са сваім персаналамуласныя словы Нольдзіі што мне дазволена жыць і далей у «Хеку», начальнік паліцыі з таго часу таксама ні разу не назаляўся мне са сваёй увагай, мяркуючы па ўсім, нікога больш не цікавіць, як загінулі Луцкі і Маркіз, ды і нераскрытае забойства Дафны забыта. Такім чынам, мяне хоць і не ўтрымліваюць, але ўсё-такі падтрымліваюць. Калі ў «Хеку» госці просяць у мяне адрасочка, якога я даю бясплатна, і тады госціу большасці геры ў векуплацяць за мой віскі, гэта выглядае досыць высакародна, ну, і натуральна. Вось чым я магу абгрунтаваць свой нападпітак, кепскі почырк і паспешлівасць, бо, прызнаюся шчыра, атрымаўшы тэлеграму Колера, я для пачатку даўся ў запой, а потым сяк-так-неяк дабраўся да Шпігельгасэ, а цяпер вось, праз дваццаць гадзін, сяджу за сваім пісьмовым сталом. На шчасце, у мяне пры сабе бутэлька «Джоні Ўокера», на маё, я б сказаў, вялікае здзіўленне, хоць не, цяпера я прыпамінаю зубнога лекара з Туна, які знайшоў мяне ў «Хеку» і якога я ў «Манака» пазнаёміў з Гізэлай, так, атрымліваецца, я прыйшоў не з «Хека», як, магчыма, казаў раней, а з «Манака»паспешнасць, якая патрэбна пры маіх запісах, не дае мне ні прачытаць напісанае, ні замоўчваць тыя альбо іншыя акалічнасці. Такім чынам, сваё пуздэрка я зарабіў сумленна, на Гізэлу зубнік не зрабіў ніякага ўражання, наадварот, ён усяляў у яе жах, за «Удавой Кліко»гэта была другая бутэлькаён дастаў з рота свае сківіцы, спачатку верхнюю, пасля ніжнюю, абедзве свайго ж вырабу, каля левага верхняга зуба мудрасці ён прадэманстраваў нам свае ініцыялы Ц.В., потым узяў сківіцы ў руку, пастукаў імі адна аб адну і паспрабаваў укусіць імі Гізэлу ў грудзі. У Хіндэльмана за суседнім столікам слёзы закапалі на жывот ад смеху, асабліва калі дантыст упусціў з рук сківіцы і яны ўпалі не толькі пад наш стол, але і пад стол Хіндэльмана, а той сядзеў з Мэрылін, гэтай новенькай з Ольтэна, адкуль, дарэчы, і сам Нольдзі Архідэйны, войне, ён з Залатурна, ба, а можа-такі з Ольтэна? пасля чаго дантыст палез ракам за сваімі сківіцамі, якія мала таго, што ніхто не хацеў падымаць, але нават жа і наадварот, усе адграбалі нагамі пад суседні стол. Нарэшце Гізэла ўсё-такі ўмілажалілася, а мы рагаталі-рагаталі, аж ужо на змярканне пайшло і я атрымаў сваю бутэльку «Джоні». А дурны рогат Хіндэльмана раззлаваў мяне таму, што ў працэсе Колера ён паказаў сябе нікчэмным прадстаўніком абвінавачання. Гэта быў разгляд, я не абмовіўся, не перагляд, а разгляд. Усе лічылі, што Штусі-Лойпін вядзе справу да перагляду, але ён уразіў усіх тым, што падаў апеляцыю ў дэпартамент юстыцыі. Доктар h.с. Ісак Колер ні разу не прызнаваўся, што застрэліў германіста, прафесара Адальфа Вінтэра, у рэстаране «Du Théâtre». Адных паказанняў сведкаў недастаткова, калі сам злачынец аспрэчвае факт злачынства, урэшце ж сведкі могуць і памыляцца. З гэтай прычыны справа Колера падпадае не юрысдыкцыі кантанальнага суду, а суду прысяжных. І значыцца, трэба ўжыць усё магчымае з пункту гледжання правасуддзя і закона, каб ануляваць стары прысуд і перадаць справу Колера суду прысяжных, як яно і належыцца. Гэтая апеляцыя Штусі-Лойпіна, якая выклікала сутаргавае ператрэсванне актаў і пратаколаў, якое, на вялікі жах галавы нашай юстыцыі Майсея Шпрунгліна, пацвердзіла адсутнасць прызнання з боку абвінавачанага, бо за прызнанне былі памылкова прыняты філасофскія выверты Колера, мела вынікам, што галава нашай юстыцыі датэрмінова спраторыў на пенсію старшыню, суддзю кантанальнага суду Егерленэра, а чатыром членам судовай калегіі, як і пракурору Емэрліну, вынес асуджэнне, а справу Колера перадаў суду прысяжныхз пункту гледжання юрыдычнага акцыя крыху паспешлівая. Шалёная атака Емэрліна ні да чога не прывяла, пратэст, унесены ў федэральны суд, быў з такой самай, можна сказаць сенсацыйнай, хуткасцю адхіленыз'ява проста-такі ўнікальная для ўладаў, якія ад вечнай перагрузкі працавалі звычайна з хуткасцю слімака; адным словам, новы працэс адбыўся ўжо ў красавіку 1957 года.