— Тут нешта не так, — сказаў ён. — Зірні на дом. Штосьці нядобра. Нідзе ні душы.
Абодва стаялі, пазіраючы на невялікую купку будынін.
Землеўласнікі пачалі наведвацца на свае землі, але часцей замест сябе пасылалі пасрэднікаў. Агенты гэтыя паяўляліся на палях у лімузінах, шчупалі і расціралі пальцамі сухую зямлю, а то заганялі ў глебу земляны бур і бралі пробу. З-за парканаў сваіх апаленых сонцам падворкаў арандатары з трывогай сачылі за лімузінамі, што снавалі ўздоўж палёў. Нарэшце пасрэднік уязджаў у двор і, не выходзячы з кабіны, заводзіў гутарку з арандатарам праз акенца. Падышоўшы да машыны, арандатары першыя хвіліны стаялі, потым апускаліся на кукішкі і вадзілі па пыле падабранымі з зямлі пруткамі.
Праз адчыненыя дзверы дамкоў вызіралі кабеты, а з-за іх спін цікавалі дзеці — светлавалосыя, пад колер кукурузы, дзеці з шырока расплюшчанымі вачамі, — пачухваючы пальцамі адной босай нагі галёнку другой. Жонкі і дзеці не спускалі вачэй са сваіх мужчын, якія размаўлялі з прадстаўнікамі гаспадароў зямлі, і зацята маўчалі.
Адны агенты гаварылі мякка, бо ім брыдка было рабіць тое, на што іх паслалі; другія — раздражнёна, бо ім брыдка было праяўляць жорсткасць, а трэція — холадна-спакойна, бо даўно ўжо зразумелі, што гаспадар павінен быць халодным і спакойным. І кожнага з іх учэпіста трымала нейкая неадольная сіла. Некаторыя з іх ненавідзелі матэматыку, якая даймала іх, другія баяліся сваёй матэматыкі, а іншыя абагаўлялі яе, бо ў ёй яны знаходзілі збавенне ад думак і чалавечых пачуццяў. Калі зямлёй валодаў банк ці фінансавая кампанія, агент гаварыў: банк ці кампанія хоча… адчувае патрэбу… настойліва патрабуе… не можа абысціся… быццам банк ці кампанія — нейкая пачвара, надзеленая розумам і пачуццямі, страшыдла, якое завабіла іх у свае цянёты. Агенты не неслі адказнасці за дзейнасць банкаў і кампаній, яны былі ўсяго толькі людзі, нявольнікі, а банкі — гэта ж машына! Яна і валадар. Сёй-той з агентаў нават нямала ганарыўся тым, што ён нявольнік такіх халодных і магутных валадароў. Агенты сядзелі ў машынах і тлумачылі людзям: вы ж ведаеце, зямля спустошылася. Бог ведае колькі ўжо гадоў вы капаецеся ў ёй.
Седзячы на кукішках, арандатары ківалі галовамі, гадалі і прыкідвалі, выводзячы ўзоры ў пыле, — ага, так, ведаем, далібог. Калі б зямлю не засыпала пылам, калі б не выветрываўся верхні пласт глебы, тады б яшчэ можна было цярпець…
Пасрэднікі гнулі сваё: вы ж ведаеце, што зямля з кожным годам яшчэ больш спусташаецца. Не мне вам казаць, што з ёю робіць бавоўна, — губіць, высмоктвае з яе ўсе сокі.
Арандатары згодна ківалі галовамі: яны ўсё разумеюць, бог сведка. Калі б увесь севазварот… зямля зноў налілася б сокамі.
Гэта праўда, але цяпер ужо позна. І агенты тлумачылі механіку дзеянняў і ход думак пачвары, што схапіла іх саміх такой мёртвай хваткай.
Чалавек можа сядзець на зямлі, нават калі яму хапае толькі на пракорм і на выплату падаткаў. Такое ж зусім магчыма.
Так, такое магчыма, пакуль не здарыцца неўраджай і не прыйдзецца браць пазыку ў банку. Але, разумееце, банку ці кампаніі трэба зусім не тое — яны ж не паветрам дыхаюць і ядуць не мяса. Яны дыхаюць прыбыткам, ядуць працэнты з капіталу. Калі ім гэтага не даць, яны памруць, як мы з вамі памерлі б без паветра і без ежы. Усё гэта сумна, але так яно ёсць. Нічога не зробіш.
Людзі, што сядзелі на кукішках каля лімузінаў, узнімалі вочы, намагаліся зразумець. А ці нельга яшчэ пабыць нам тут? Можа, наступны год выдасца ўраджайны? Адзін бог ведае, якая ўродзіцца бавоўна праз год. А войны? Хіба ўгадаеш цяпер, якія цэны будуць на бавоўну? З яе ж робяць узрыўчатку, ці не так? А абмундзіраванне? Будуць войны, і цэны на бавоўну падскочаць. Можа, ужо нават у наступным годзе. Арандатары пытальна ўзнімалі ўгору вочы.
На гэта разлічваць нельга. Банк — пачвара, яна бесперапынку павінна паглынаць падаткі. Чакаць ёй няможна. Бо памрэ. Не, падаткам не павінна быць спыну. Калі пачвара застыне ў росце, ёй смерць. Ёй нельга спыняць свой рост.
Выпеставаныя пальцы пачыналі пастукваць па нізе аконнай аправы ў кабіне; заскарузлыя пальцы мацней сціскалі пруткі, што нястомна чыркалі па пыле. Жанчыны ў дзвярах прапаленых сонцам хацін уздыхалі, пераступалі з нагі на нагу, адна ступня церла другую ступню, пальцы не пераставалі варушыцца. Сабакі падыходзілі да машын, абнюхвалі іх і адно за адным палівалі ўсе чатыры колы. Куры ляжалі на гарачым пыле, распушыўшы пер'е, каб сухі пыл дабраўся да самай скуры і пачысціў яе. А ў хлеўчуку над бруднымі рэшткамі пойла просьбітна рохкалі свінні.
Людзі, што сядзелі на кукішках, зноў апускалі вочы. Што ж вы ад нас хочаце? Хіба можна памяншаць нашу долю ўраджаю, мы і так галадаем. Дзеці ніколі дасыта не ядуць. Адзежы няма — адны лахманы. Калі б у суседзяў было лепш, мы ад сораму на малітоўныя сходы хадзіць перасталі б.
І нарэшце агенты гаспадароў раскрывалі ўсю паднаготную. Арэнда сябе не апраўдала. Адзін чалавек на трактары можа замяніць дванаццаць — чатырнаццаць фермерскіх сем'яў. Плаці яму жалаванне і забірай сабе ўвесь ураджай. Мы вымушаны так рабіць. Мы ідзём на гэта неахвотна. Бо пачвара занядужала. З ёю здарылася нешта нядобрае.
Вы ж бавоўнай зямлю загубіце.
Мы ведаем. Нам трэба паспець зняць некалькі ўраджаяў, перш чым загіне зямля. Потым мы пусцім яе ў продаж. Шмат сем'яў ва ўсходніх штатах захочуць купіць тут участак.
Арандатары спалохана падымалі вочы да кабін. А з намі што будзе? Як мы пракормімся?
Вам давядзецца пакінуць свае ўчасткі. Плугі пройдуцца проста па вашых дварах.
І тады арандатары ў гневе падымаліся з кукішак і станавіліся ва ўвесь рост. Мой дзед першы прыйшоў на гэтую зямлю, ён ваяваў з індзейцамі і прагнаў іх адсюль. А бацька тут нарадзіўся і таксама ваяваў — з пустазеллем і змеямі. Потым абрынуўся няўрод, і бацька ўзяў у пазыку крыху грошай. І наша тут таксама радзіма. Вунь, бачыце, у дзвярах нашы дзеці? І яны нарадзіліся тут, у гэтым доме. Бацька быў вымушаны ўзяць пазыку. І тады зямля перайшла да банка, але мы засталіся на ёй, і нам крыху перападала з таго, што мы вырошчвалі.
Нам гэта добра вядома. Вельмі добра вядома. Мы тут ні пры чым, усё гэта банк. А банк не чалавек. І гаспадар, у якога пяцьдзесят тысяч акраў, таксама не чалавек. Ён — пачвара.