Гіпотэза аб азіяцкім паходжанні палінезійцаў, нягледзячы на экспедыцыю Хейердала і з’яўленне яго кнігі, па-ранейшаму застаецца найбольш абгрунтаванай.
Але Хейердал сабраў шмат новых фактаў для пацвярджэння «амерыканскай» гіпотэзы, і справа будучых даследчыкаў вырашыць, наколькі вялікая доля амерыканскага элемента ў культуры палінезійцаў і ў фарміраванні гэтага народа.
Падарожжа Хейердала трэба лічыць адной з самых цудоўных і смелых навуковых экспедыцый нашага часу, а кнігу яго — самай цікавай аповесцю аб падарожжах. Нездарма за шэсць год — з часу выхаду ў свет першага нарвежскага выдання ў 1948 годзе і да сярэдзіны 1954 года — кніга Хейердала выйшла за мяжой шматлікімі выданнямі агульным тыражом больш за 2 500 тысяч экземпляраў: тыраж дагэтуль нечуваны і неверагодны ў капіталістычным свеце для кнігі аб навуковай экспедыцыі.
С. В. Обручаў
Позірк на мінулае. — Стары з вострава Фату-Хіва. — Вецер і плынь. — Пошукі Цікі. — Хто засяліў Палінезію? — Загадка Паўднёвага мора. — Тэорыя і факты. — Легенда пра Кон-Цікі і белую расу. — Пачатак вайны.
Часам вы можаце апынуцца ў незвычайным становішчы. Усё дагэтуль адбывалася паступова, самым натуральным чынам; і калі ўжо вярнуцца назад ніяк нельга, вы раптам пачынаеце дзівіцца і пытаць у самога сябе, як вы да гэтага дайшлі.
Так, напрыклад, калі вы выбраліся ў плаванне па акіяну на драўляным плыце з папугаем і пяццю спадарожнікамі, то раней ці пазней непазбежна здарыцца наступнае: аднойчы цудоўным ранкам вы прачняцеся ў акіяне, выспаўшыся, магчыма, лепш, чым звычайна, і пачняце думаць аб тым, як вы тут апынуліся.
Адным такім ранкам я сядзеў, запісваючы ў мокрым ад расы суднавым журнале:
«17 мая. Дзень незалежнасці Нарвегіі. Мора бурнае. Вецер даволі моцны. Сёння я выконваю абавязкі кока і знайшоў сем лятучых рыб на палубе, аднаго кальмара на даху каюты і адну невядомую рыбіну ў спальным мяшку Тарстэйна...»
Тут аловак спыніўся, і непазбежная думка пачала падкрадвацца: дзіўнае, аднак, семнаццатае мая; ды і ўсё навокал сапраўды досыць незвычайнае. З чаго гэта ўсё пачалося?
Злева перад маімі вачыма рассцілаўся неабсяжны прастор сіняга акіяна, хвалі якога, няспынна гонячыся за гарызонтам, з шыпеннем каціліся зусім побач. Калі я паварочваўся направа, я бачыў цёмную каюту і барадатага чалавека, які ляжаў у ёй на спіне і чытаў Гётэ; пальцамі голых ног гэты чалавек моцна ўпіраўся ў крацісты пераплёт нізкага бамбукавага даху маленькай хісткай каюты, што была нашым домам.
— Бенгт, — сказаў я, адпіхваючы зялёнага папугая, які наравіў сесці на суднавы журнал, — можаце вы растлумачыць мне, якога дябла мы тут апынуліся?
Томік Гётэ апусціўся пад залаціста-рыжую бараду.
— Якога д’ябла я апынуўся, вы ведаеце лепш за мяне. Гэта ўсё ваша праклятая ідэя, але я думаю, што гэта грандыёзная ідэя.
Ён задраў ногі яшчэ на тры перакладзіны вышэй і спакойна перагарнуў старонку. З таго боку каюты тры другія мае спадарожнікі нешта рабілі на бамбукавай палубе пад пякучымі праменнямі сонца. У адных трусах, карычневыя ад загару, аброслыя барадой, з палосамі солі на спіне, яны мелі такі выгляд, быццам усё жыццё займаліся тым, што плавалі на драўляных плытах па Ціхім акіяне на захад. Сагнуўшыся, у каюту ўвайшоў Эрык з секстантам і кучай паперак у руках:
— Восемдзесят дзевяць градусаў сорак шэсць мінут заходняй даўжыні, восем градусаў дзве мінуты паўднёвай шырыні — някепска прайшлі, хлопцы, за суткі!
Ён узяў у мяне аловак і зрабіў маленькі кружок на карце, што вісела на бамбукавай сцяне; маленькі кружок у канцы ланцужка з дзевятнаццаці кружкоў, якія звіваліся на карце, пачынаючы ад порта Кальяо ў Перу. Герман, Кнут і Тарстэйн таксама паспяшаліся праціснуцца ўсярэдзіну, каб зірнуць на новы маленькі кружок, які перанёс нас на добрыя 40 марскіх міль бліжэй да астравоў Паўднёвага мора.
— Бачыце, хлопцы? — горда прамовіў Герман. — Гэта значыць, што мы знаходзімся на адлегласці васьмісот пяцідзесяці міль ад берагоў Перу.
— А да бліжэйшых астравоў па курсу застаецца яшчэ тры тысячы пяцьсот, — прадбачліва дадаў Кнут.
— I, калі гаварыць зусім дакладна, — зазначыў Тарстэйн, — мы знаходзімся на пяць тысяч метраў вышэй дна акіяна і на некалькі там метраў ніжэй месяца.
Такім чынам, цяпер мы дакладна ведалі, дзе мы, і я мог вярнуцца да сваіх думак аб тым, чаму мы тут апынуліся. Папугая нічога не цікавіла; яму толькі хацелася ўскараскацца на суднавы журнал. А навакол распасціраўся ўсё той жа сіні акіян пад сінім купалам неба.
Магчыма, усё пачалося летась зімой у кабінеце аднаго з нью-йоркскіх музеяў. А можа, пачатак быў пакладзены ўжо дзесяць гадоў таму назад на маленькім востраве з групы Маркізскіх, сярод Ціхага акіяна. Можа, мы прычалім цяпер да гэтага ж вострава, калі толькі паўночна-ўсходні вецер не аднясе нас крыху на поўдзень, у бок Таіці і архіпелага Туамоту. Перад маімі вачыма выразна ўзнікаў у думках астравок з яго скалістымі гарамі ржава-чырвонага колеру, зялёнымі зараснікамі, што збягалі па схілах да мора, і стройнымі пальмамі, якія, нібы вітаючы мараплаўцаў, пагойдваліся на беразе. Астравок называўся Фату-Хіва; паміж ім і тым месцам, дзе мы зараз знаходзіліся, не было ніякага сухазем’я, нас падзялялі тысячы міль. Але я нібы бачыў вузкую даліну Оуіа якраз там, дзе яна спускалася да мора, і ўспамінаў, як мы сядзелі на пустэльным беразе і глядзелі кожны вечар на гэты ж бязмежны акіян. Тады са мной была жонка, а не барадатыя піраты, як цяпер. Мы збіралі разнастайных прадстаўнікоў жывёльнага свету, а таксама малюнкі, статуі і іншыя помнікі загінуўшай культуры. Я добра памятаю адзін вечар. Цывілізаваны свет здаваўся такім неўявіма далёкім і нерэальным. Мы жылі на востраве ўжо амаль год; апрача нас, тут не было белых; мы па сваёй волі адмовіліся ад ўсіх выгод цывілізацыі, як і ад яе нягод. Мы жылі ў хаціне, якую пабудавалі для сябе на пàлях, у засені пальмаў на беразе, і елі тое, чым маглі забяспечыць нас трапічныя лясы і Ціхі акіян.